Ο
Άγγλος καθηγητής George Thomson (1903-1987) ήταν ένας από τους μεγαλύτερους
επιστήμονες-συγγραφείς του 20ου αιώνα στο χώρο της ελληνικής φιλολογίας,
αρχαίας και νέας. Η εργογραφία του περιλαμβάνει ένα ευρύτατο φάσμα θεμάτων του
αρχαίου ελληνικού πολιτισμού που πολλά απ’ αυτά έχουν συγκεντρωθεί στα ελληνικά
στον τόμο Το αειθαλές δέντρο (εκδόσεις «Κέδρος», 1999). Πρόκειται για μια
συλλογή από διαλέξεις και άρθρα για την αρχαία ελληνική τραγωδία, τα ομηρικά
έπη και στο τρίτο μέρος για, ανάμεσα σ’ άλλα, την ελληνική γλώσσα αρχαία και
νέα και μια εισαγωγή στο Δωδεκάλογο του γύφτου του Κωστή Παλαμά κάτω από τον
γενικό τίτλο Η συνέχεια του ελληνισμού. Άλλα έργα του που μεταφράστηκαν στα
ελληνικά είναι τα Αισχύλος και Αθήνα (1941), Το προϊστορικό Αιγαίο (1949) και
Οι πρώτοι φιλόσοφοι (1955). Για τα νέα ελληνικά έγραψε το Η ελληνική γλώσσα
αρχαία και νέα (1964) και μετάφρασε το Δωδεκάλογο του γύφτου του Κωστή Παλαμά
(1969). Επειδή ερευνούσε και ανάλυε με τη διαλεκτική ιστορική μέθοδο,
αποκάλυπτε τη νομοτέλεια της εξέλιξης των πολιτισμών και τις
κοινωνικοοικονομικές κινητήριες δυνάμεις της και γι’ αυτό έχει χαρακτηριστεί
δικαίως μαρξιστής επιστήμονας.
Ο Τζωρτζ Τόμσον έγραφε στα αγγλικά, ελληνικά και
ιρλανδικά. Στο Οι πρώτοι φιλόσοφοι, μεγαλόπνοο έργο που ξεκινάει από τα πρώτα
ψήγματα της ανθρώπινης σκέψης σε μια διαλεκτική ιστορική ανάπτυξη, υπάρχουν τα
εξαιρετικά ενδιαφέροντα κεφάλαια για τη γέννηση της ανθρώπινης γλώσσας από την
εργασία, καθώς και για την τέχνη και την ποίηση.
Τα
εξής άλλα έργα του – δεν υπάρχουν όλα στα ελληνικά – που αφορούν σ’ ένα
ευρύτερο ιδεολογικό φάσμα, φανερώνοντας τη δεινότητα του Τόμσον ως μαρξιστής
αναλυτής, είναι: Marxism and poetry (1945), An essay on religion (1949), From
Marx to Mao-Tse-Tung, A study in Revolutionary Dialectics (1971, Από τον Μαρξ
στον Μάο Τσε-Τούγκ: Μια μελέτη της επαναστατικής διαλεκτικής, εκδ. «Δωδώνη»,
1977), Capitalism and After, The Rise and Fall of Commodity Production (1973, Ο
καπιταλισμός και η διάδοχή του εποχή: Η άνοδος και η πτώση της εμπορευματικής
παραγωγής, «Εκδόσεις του Λαού», 1974), The Human Essence: The Sources of
Science and Art (1974).
Ένα αρχαίο δέντρο
πάντα αειθαλές
Το
πρώτο μέρος του Το αειθαλές δέντρο περιλαμβάνει διαλέξεις του Τόμσον για την
αρχαία ελληνική τραγωδία, τη γέννησή της, την Ορέστεια και τον Προμηθέα Δεσμώτη
του Αισχύλου, τον Οιδίποδα Τύραννο και την Ηλέκτρα του Σοφοκλή, το πρόβλημα των
Βακχών, καθώς και μια συνέντευξη με τον Τόμσον για τις παραστάσεις της αρχαίας
τραγωδίας και την εκπολιτιστική αξία των λαϊκών παραδόσεων. Το δεύτερο μέρος
περιλαμβάνει τα ομηρικά έπη: Μύθος και Ιστορία, Από το χορό στο έπος και Όμηρος
και Ομηρίδες. Στο τρίτο μέρος, όπως είπαμε, πραγματεύεται τη συνέχεια της
ελληνικής γλώσσας με ανάμεσα σε άλλα, την εισαγωγή στο Δωδεκάλογο του Γύφτου.
Ο Προμηθέας.
Ο
George Thomson αναφέρεται στο σχετικό άρθρο του στον πρωτόγνωρο πυρήνα του
μύθου. Δηλαδή στο ότι ο Προμηθέας έδωσε στον άνθρωπο τη φωτιά τονίζοντας ότι ο
μύθος αυτός συνάπτεται με μύθους σε πολλά μέρη του κόσμου αλλάζοντας, βέβαια,
μορφές. Κατά τη γνώμη του «αποτελεί μια λαϊκή ανάμνηση από την εφεύρεση της
φωτιάς, την πρώτη απ’ όλες τις τεχνικές εφευρέσεις που πάνω τους βασίστηκε ο
ανθρώπινος πολιτισμός» (σελ. 99). Το μόνιμο στοιχείο είναι ακριβώς αυτό: αυτή η
πρώτη εφεύρεση γίνεται σύμβολο για όλες τις επόμενες. Τα άλλα στοιχεία του
μύθου αλλάζουν ή μάλλον παραλλάζουν, με τα λόγια του Τόμσον: «…γιατί ο μύθος
έχει και δική του εξέλιξη, που αντιστοιχεί στην ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου
του ίδιου, και ιδιαίτερα στην ανάπτυξη της ταξικής κοινωνίας. Όταν η πρωτόγονη
κοινότητα διαιρέθηκε σε δύο αντίπαλες τάξεις, των αφεντάδων και των
δουλευτάδων, η αρχέτυπη μορφή του μύθου, που συμβόλιζε τον απλό αγώνα του
ανθρώπου ενάντια στη φύση, έπαυσε πια να είναι αρκετή, γιατί απ’ τον αγώνα
αυτόν ξεπήδησε τώρα ένας άλλος αγώνας ανάμεσα στους ίδιους τους ανθρώπους.
Επομένως, κι ο πρωτόγονος μύθος τροποποιήθηκε και περιπλέχθηκε» (σελ. 100).
Παρακάτω λέει ο Τόμσον, ότι η εκδοχή του μύθου μπορεί να ήταν δημιούργημα του
Αισχύλου, τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό, αλλά ωστόσο «μερικά στοιχεία προέρχονταν
φανερά από τη μυστηριακή διδασκαλία των Ορφικών και των Πυθαγόρειων» (σελ.
101). Η περιπετειώδης πορεία της μοίρας του Προμηθέα, μια στα Τάρταρα,
διωγμένος από τον Όλυμπο, μια επιστροφή στο φως και ξανά στον Όλυμπο δεχτός,
θυμίζουν «τον Ορφικό «τροχό της ανάγκης» ή «κύκλο γέννησης», που οδηγεί την
ανθρώπινη ψυχή από τη θεότητα στη γέννηση, από τη γέννηση στο θάνατο, κι από το
θάνατο πάλι στη θεότητα» (σελ. 101). Έπειτα ο Τόμσον στηρίζει αυτές τις
απόψεις, που πράγματι μας ταξιδεύουν στη διαλεκτική βάση των παγκόσμιων πρώτων
φιλοσοφιών με την αέναη συμβολική κίνηση της γέννησης και του θανάτου, που δεν
είναι ποτέ ολοκληρωτικός, μεταφυσικός θάνατος, αλλά κυοφορεί τα σπέρματα της
νέας ζωής. Οι πρώτες φιλοσοφίες αντανακλούν πάντα μια φυσική κίνηση σε αντίθεση
με πολλές μεταγενέστερες που πρεσβεύουν με την άνοδο των ταξικών κοινωνιών, μια
δογματική, μεταφυσική στασιμότητα για να διδάσκουν (προς το συμφέρον των
κυρίαρχων) την τάχα εκ φύσεως ή εκ θεού δοσμένη ανισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους.
Φυσικά, και εκεί υπάρχουν διαβαθμίσεις και αναμίξεις και η διαλεκτική
φιλοσοφική σκέψη δεν εξαφανιζόταν ποτέ ολότελα. Έτσι, συμπεραίνει λοιπόν ο
Τόμσον, «στην ορφική διδασκαλία, τα βάσανα του Προμηθέα γίνονται σύμβολο για τα
πάθη του ίδιου του ανθρώπου που, αν και γκρεμίζεται στη θλίψη και στο θάνατο,
διατηρεί πάντα την ελπίδα της ανάστασής του» εφόσον παραθέτει στην ίδια σελίδα
τα εξής λόγια του Εμπεδοκλή: «Υπάρχει μια προσταγή της Ανάγκης πανάρχαια,
πανιώνια, και σφραγισμένη με όρκους μεγάλους, που λέει πώς, όποιος βάφτει με
αίμα τα χέρια του ή προκαλεί τη διαμάχη ή παραβαίνει τους όρκους του, πρέπει να
εξοριστεί από τον ουρανό για τριάντα χιλιάδες χρόνια και να γεννιέται, ξανά και
ξανά, σε κάθε λογής θνητή μορφή, αλλάζοντας ολοένα τον ένα τραχύ δρόμο για έναν
άλλο τραχύτερο. Αλίμονο, δυστυχισμένο, πικροποτισμένο γένος των ανθρώπων!
Τέτοιοι είναι οι στεναγμοί και οι διαμάχες απ’ όπου γεννήθηκες! Τελικά, όμως,
οι τέτοιοι αποδιωγμένοι εμφανίζονται ανάμεσα στους ανθρώπους σαν προφήτες,
ποιητές, γιατροί και βασιλιάδες, και ύστερα υψώνονται με σεβασμό σε θεοί, και
χαίρονται με τους άλλους θεούς την ίδια εστία και το ίδιο τραπέζι, λυτρωμένοι
απ’ τα δεινά της ανθρώπινης ζωής, ανενόχλητοι πια και ανέγνοιαστοι»(σελ. 101).
Τα ομηρικά έπη
Και
σε αυτή τη διάλεξη ο Τόμσον δείχνει τη δύναμη της διαλεκτικής ανάλυσης που
αποκαλύπτει πολλά περισσότερα από τις αναλύσεις πολλών άλλων φιλολόγων οι
οποίοι μένουν στην επιφάνεια των γεγονότων, των έργων, των μύθων χωρίς να μπουν
στις γενεσιουργές αιτίες. Από το ογκώδες βιβλίο δεν μπορούμε παρά να κάνουμε
μια μικρή σταχυολόγηση. Στα «Ομηρικά έπη» ο Τόμσον στέκεται ανάμεσα σε άλλα και
στο τραγικό δίλημμα της Ιλιάδας, που εκφράζεται στα εξής λόγια του Αχιλλέα: «Να
πάω στη Φθία και να τελειώσω τη ζωή μου γέρος και σε ακίντυνη άνεση ή να πεθάνω
νέος στη μάχη, και να ζήσω αιώνια στα χείλη των ποιητών;» (σελ. 227) (Ιλιάδα Ι,
402-416) για να σχολιάσει ο Τόμσον συμπερασματικά «Αυτό το τραγικό δίλημμα της
Ιλιάδας αποκρυσταλλώνεται στην ουσία του στις βαθιές κοινωνικές αλλαγές, που
σημειώθηκαν στη μετάβαση από τη μινωική ίσαμε την κλασική Ελλάδα», ενώ η
«Οδύσσεια περιέχει περισσότερα στοιχεία μη ηρωικής φαντασιογραφίας. Ανήκει στο
μέστωμα της τέχνης, κι έτσι αποτελεί μια πιο ομαλισμένη, πιο αβίαστη ενότητα».
To «ομηρικό ζήτημα»
Σ’
ο, τι αφορά το ερώτημα αν η Ιλιάδα και η Οδύσσεια ήταν έργο ενός ή πολλών
δημιουργών, ο Τόμσον παίρνει συγκεκριμένη θέση: «Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια δεν
είναι συνερανίσματα, αλλά ατόφια έργα τέχνης, μα ο δημιουργός τους, ο Όμηρος,
δεν ήταν ένας μα πολλοί κληρονομικοί ποιητές, που μαζί με τα ενθουσιαστικά
πλήθη που τους κέντριζαν ακούοντάς τους για να ξεπεράσουν τον εαυτό τους, με
τις συνθήκες που ευνόησαν τη γέννηση και τη διάδοσή τους, και με τον μακρόπνοο
πολιτικό που κατάγραψε τα αριστουργήματά τους και τα διέσωσε στους αιώνες,
μπορούν να χαρακτηριστούν με τα λόγια του Shelley, δημιουργοί και δημιουργήματα
μαζί της εποχής τους. Βέβαια, μπορεί να υπήρξε κάποτε ένας απ’ τους Ομηρίδες
που ξεπέρασε τους άλλους, μα ήταν όλοι τους προικισμένοι και εξασκημένοι
ποιητές, που ο καθένας μάθαινε την τέχνη του απ’ τους προηγούμενους και τη
δίδασκε στους μεταγενέστερους, κι έτσι μονάχα, με την αδιάκοπη αυτή συνεργασία,
τη συνεχόμενη από γενιά σε γενιά, κατόρθωσαν να τελειοποιήσουν τα
μεγαλουργήματά τους» (σελ. 225). Στην ίδια διάλεξη μπορεί ο αναγνώστης να
παρακολουθήσει τη συναρπαστική αφήγηση της διάσωσης και της καταγραφής των
ομηρικών ραψωδιών.
Η
πολυσέλιδη και αξιολογότατη εισαγωγή στο Το αειθαλές δέντρο είναι του Χρίστου
Αλεξίου, από μόνη της ένα δοκίμιο για τη ζωή και το έργο του George Thomson,
όπου βρίσκουμε και τις εξηγήσεις του Τόμσον σχετικά με τη μέθοδο έρευνας που
χρησιμοποιούσε: «Η ιστορική και κοινωνιολογική μέθοδος εφαρμοσμένη στη μελέτη
της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας, προϋποθέτει τη χρήση των ερευνών και των πορισμάτων
της συγκριτικής εθνολογίας, μέσα στα πλαίσια όμως της μεθοδολογίας του
διαλεκτικού και ιστορικού ματεριαλισμού, που αποκαλύπτει τη νομοτέλεια της
ιστορικής και κοινωνικής εξέλιξης» (σελ.31 της Εισαγωγής).
ΆΝΝΕΚΕ ΙΩΑΝΝΑΤΟΥ
ttps://atexnos.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου