ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ, 7.10.1571: ΣΥΜΜΕΤΟΧΗ ΕΠΤΑΝΗΣΙΩΝ – ΚΕΙΜΗΛΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΣΤΑ ΕΠΤΑΝΗΣΑ

Στον τότε χαρτογραφημένο ως «Κόλπο της Ναυπάκτου» συγκρούστηκαν στις 7 Οκτωβρίου 1571 δυο εντελώς διαφορετικοί κόσμοι. Η σύγκρουση ήταν σε κάθε επίπεδο: θρησκευτικό, πολιτικό, οικονομικό, κοινωνικό και πολιτισμικό, ένα terminus post quem για την πορεία της Ευρώπης, μια ναυμαχία που πραγματοποιήθηκε στις νότιες Εχινάδες ή Curzolari που αναχαίτισε την μωαμεθανική «επιστήμη» της πειρατείας η οποία τροφοδοτούσε τον Οθωμανικό επεκτατισμό και εν κατακλείδι παρέλυσε τις διπλωματικές σχέσεις της Πύλης που εδραίωναν την ισχύ της στις Αυλές της Ευρώπης.

Καθ’ όλη τη διάρκεια του 16ου αι. ο στόλος της ημισελήνου, αλλά και τα πειρατικά της Μπαρμπαριάς ήταν σε αδυσώπητη δράση από τον Ινδικό μέχρι τη δυτική εσχατιά της Μεσογείου. Ιδιαίτερο σημείο ήταν η Ναύπακτος, το «μικρό Αλγέρι» των Οθωμανών, στρατηγικό σύνορο με τη Δύση που διαχώριζε Μουσουλμάνους/Οθωμανούς από Χριστιανούς/Ευρωπαίους. Έτσι, η μεγάλη νίκη των ενωμένων χριστιανικών δυνάμεων κατά της υπεροψίας της Χώρας του Χαλιφάτου πέρασε αμέσως στο θρύλο.

EΠΤΑΝΗΣΙΟΙ ΚΑΙ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ

Le isole di Levante: η αλυσίδα των νησιών της Βενετίας που την συνέδεε με την Ανατολή: Κέρκυρα, Κεφαλλονιά, Ζάκυνθος, Κύθηρα, Κρήτη και Κύπρος συνέτρεχαν με κάθε τρόπο τους Βενετούς ιδιαίτερα στους αγώνες εναντίον των Οθωμανών.

Το καλοκαίρι του 1571 τα Ιόνια δέχθηκαν επιδρομή από τους Αγαρηνούς. Το τραγικό αυτό γεγονός, συνεπικουρούμενο από την είδηση για την πτώση της Κύπρου μετέτρεψε την εκδίκηση σε επιβεβλημένη υποχρέωση. Η αυθόρμητη συμμετοχή με πολυάριθμα και πολυποίκιλα πλοία των Επτανησίων, αντικειμενικά ορωμένη δύναται κάλλιστα να χαρακτηρισθεί ως μορφή επανάστασης κατά των μωαμεθανικών δυνάμεων.

Οι κύριες πηγές από όπου αντλείται υλικό παρακάμπτουν την συμβολή των Ελλήνων με μόνη εξαίρεση τον ισόχρονο της ναυμαχίας ιστορικό Paolo Paruta. Εξάρουν μεροληπτικά μόνον τη συμβολή της δικής τους παράταξης. Η ζωντανή μηχανή που κίνησε τα πλοία και της Ημισελήνου και του Σταυρού, ήταν στην πλειοψηφία τους Ορθόδοξοι Έλληνες , η ναυτική εμπειρία των οποίων είναι αδιαμφισβήτητη. Όλοι αυτοί οι υποδεέστεροι στην ιεραρχία, είτε στρατολογημένοι βίαια, είτε όχι, παρέμειναν –όπως πάντα- ανώνυμοι και έπαιξαν ρόλους που οι καταστάσεις επέβαλαν.

Τον 1570, χρόνο κήρυξης Δ΄ Βενετο-Τουρκικού πολέμου, ο Βενετός αρχιναύαρχος Zane συγκέντρωσε 700 κωπηλάτες από την Κέρκυρα, 500 από την Ζάκυνθο και 900 από την Κεφαλλονιά . Οι αριθμοί αυτοί δεν είναι υπερβολικοί καθώς το 1570 οι άθλιες συνθήκες που επικρατούσαν στις γαλέρες θέρισαν κυριολεκτικά τα πληρώματα οπότε παρουσιάσθηκε η ανάγκη άμεσης αναζήτησης κωπηλατών. Οι αιρετοί σοπρακόμιτοι των Ιονίων ήταν αρχικά τρεις, ένας για κάθε νησί, και το 1606 έγιναν 7: τρεις Κεφαλλονίτες, δυο Κερκυραίοι, δυο Ζακυνθινοί.

ΚΕΦΑΛΛΗΝΕΣ

Ο Άγιος Γεράσιμος εγκαταστάθηκε στην Κεφαλλονιά στα μέσα του ταραγμένου 16ου αι. Ήταν «κοινωνικός εργάτης» στα πραγματικά μεγέθη και διαστάσεις της ανθρώπινης πλευράς του. Ο «δάσκαλος κυρ-Γεράσιμος» έπρεπε να τονώσει την άμυνα του ορθόδοξου ποιμνίου με την αρωγή του έναντι των συχνών αιμοσταγών πληγμάτων από την Ημισέληνο, ορκισμένο εχθρό της χριστιανοσύνης. Μπροστά στην επικείμενη σύρραξη, επέλεξε την συμμετοχή του: ως πνευματικός οδηγός κι εκκλησιαστικός ποιμένας ευλόγησε όλους τους Χριστιανούς κάτω από τον Σταυρό.

Ο θαλασσοπόρος Ιωάννης Απόστολος Φωκάς Βαλεριάνος (Juan de Fuca) επιλέχθηκε από τον Φίλιππο Β΄, να πλοηγήσει την ναυαρχίδα «Reale» όπου επέβαινε ο 27χρονος τότε αδελφός του, αρχιναύαρχος Don Juan.

«Γαλέρες υπό τους Φωκάδες» αναφέρει πως συμμετείχαν ο Ακαδημαϊκός Αθανασιάδης Νόβας. Fuca capitanο ήταν μέλος στο Συμβούλιο Κεφαλληνίας το 1593.

Ο Μαρκανόνιο Τζιμάρα συμμετείχε με τη γαλέρα του «Εσταυρωμένος και δυο δένδρα», πλήρωμα Κεφαλλονίτιες και συμπολεμιστή τον γιό του Ιωάννη. Ο πατέρας σκοτώθηκε και ετάφη στην Κέρκυρα και στον γιό του παραχωρήθηκε επί τιμαρίω η μονή των Σισσίων μετά πάντων των κτημάτων της».

Η γαλέρα του Χριστόφορου ή Χριστόδουλου Κρασσά «Santa Vergine de Venezia» είχε ακροστόλιο γλυπτή απεικόνιση της Παναγίας. Γραμματικός ήταν ο Ζαχαρίας ντε Μοντεσάντο .

«Ο Τζοβάνι Μπατίστα Μεταξά ήταν ο πρώτος που διακρίθηκε, γνωστός για την αξία του, επικεφαλής 200 συμπατριωτών του στρατευμένων για την πατρίδα τους… και δάνεισε το θησαυροφυλάκιο με 4.125 ρεάλι».

Ο Αθανάσιος Dalla Zaffalonia χρησιμοποιείτο από τον Venier ως κατάσκοπος πριν από την ναυμαχία. Αιχμαλωτίσθηκε από τον Kara Koza, δραπέτευσε και γύρισε στη γαλέρα του Daniel Barbarigo όπου έχασε τη ζωή του με τα τρία αδέλφια του.

Ο Ιωάννης Λούζης και οι Νικόλαος και Δημήτριος Λούζης. Οι Ενετοί τίμησαν τον Νικόλαο με χρυσή αλυσίδα και βαθμό ιππότη.

Ο Σταμάτιος Βολτέρας και ο τριηράρχης Ευστάθιος, ενώ ο Μανουήλ ανδραγάθησε στην Ναύπακτο το 1572.

Αγαπητός Λοβέρδος: «ο Αγαπητός Λοβέρδος, διοικητής ενετικής γαλέρας, Κεφαλλήν, … επανέκτησε θριαμβευτικώς τη σημαία της Μάλτας» από τους Αλγερίνους κατά την ναυμαχία.

Ο Zuanno Michele Vizzamano απαντά επικεφαλής της κεφαλλονίτικης κοινοτικής γαλέρας με ακροστόλιο κυνηγετικό σκύλο. Όμως άλλοι τον ταξινομούν με τους Κρήτες. Η γαλέρα «Bra(v)o» ανιχνεύεται στο κέρας υπό τον Barbarigo..

Κρατώ επιφύλαξη για τους : Γεώργιο, Ιωάννη και Λαυρέντιο Αντύπα και Βίκτωρ Καρύδη καθώς φαίνεται πως πολέμησαν τον 17ο αι. στην Κρήτη . Επίσης για τους Λέοντα Γολεμή και Νιότη Βούρθεψη που παρουσιάζονται ως εθελοντές στα κάτεργα στις 3 Ιουνίου 1537.

Για τον Αλίσανδρο Σιμίο: Επιστρατεύθηκε «να υπάγι εις το κάτεργο» και συνέταξε τη διαθήκη του στις 21 Ιουλίου 1570 . Είναι όμως άγνωστο αν επέζησε του θανατικού του 1570.

Νικολό Φασουόλ και Σταμάτη Βαλάνα: αναφέρονται στην έκθεση του da Molin ως πιθανοί κάτοχοι γαλερών . Αν όμως συμμετείχαν με γαλέρες θα αναφέρονταν έστω σε κάποιο από τα βενετικά κυρίως αρχεία.

Πιο πιθανός είναι ο Δράκος Αμπατιέλος: Κωπηλάτης στη γαλέρα του Χρ. Κρασσά.

ΚΕΡΚΥΡΑΙΟΙ

Στις 31 Μαρτίου του 1570 ο βάϊλος της Κέρκυρας Fransesco Corner ανέφερε πως οι Κερκυραίοι αποφάσισαν με δικά τους έξοδα να εξοπλίσουν πέντε γαλέρες. Τελικά εξοπλίσθηκαν με μεγάλες θυσίες τέσσαρες. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1570 έγινε η εκλογή των σοπρακόμιτων Πέτρου Μπούα και Χριστόφορου Κοντόκαλη και στις 20 Φεβρουαρίου του 1571 επακολούθησε η εκλογή του Γεωργίου Κοκκίνη και Στυλιανού Χαλικιόπουλου .

Εκτός όμως από αυτές τις γαλέρες οι Κερκυραίοι εξόπλισαν αυθόρμητα και άλλα μικρότερα σκάφη σε ένα μάλιστα από αυτά καπετάνιος ήταν κάποιος συμπατριώτης τους ονόματι Πετρόπουλος .

Ο Μarmora ισχυρίζεται πως οι Κερκυραίοι που έλαβαν μέρος ήταν 1.500 χωρίς να αναφέρει την πηγή και χωρίς να κάνει διάκριση μεταξύ οπλιτών και κωπηλατών . Ίσως ο αριθμός αυτός να είναι πραγματικός γιατί οι ανάγκες ήταν πολύ μεγάλες λόγω του θανατικού του προηγούμενου έτους. Ο Zane το 1570 πήρε 700 κωπηλάτες και κατά το τελικό διάστημα προετοιμασίας έγινε αναγκαστική στρατολόγηση 100 επιπλέον Κερκυραίων χωρικών .

Η γαλέρα του Γεώργιου Κοκκίνη «San Michele» αιχμαλώτισε την γαλέρα του Marin reis.

Ο Χριστόφορος Κοντόκαλης με την «Christo» στοιχήθηκε με τον Barbarigo, αιχμαλώτισε την Capitana της Ρόδου του Hasan reis.

Κοκκίνης, και Κοντόκαλης τιμήθηκαν με το παράσημο του Cavalier στις 21 Ιουνίου του 1572.

Ο Στυλιανός Χαλικιόπουλος, συμμετείχε με την «L’ Angelo» που συντηρούσε με δικά του έξοδα . Αυτός και ο Πέτρος Μπούα ,με την «L’ Aquilla» συντάχθηκαν υπό τον Andrea Doria. Η γαλέρα του Μπούα κατελήφθη, οι άνδρες του βρήκαν φρικτό τέλος. Όμως κι άλλα κορφιάτικα πλοία μέτρησαν απώλειες.

Ιδιαίτερη ήταν η παρουσία προ και μετά την ναυμαχία του Πέτρου Λάντζα.

Comito στη γαλέρα του Priuli ήταν ο γαμπρός κάποιου Γκιόλμα.

Μετά από απόφαση της Βενετικής Γερουσίας, εξόπλισε φούστα ο Πέτρος Καραβέλλας του ποτέ Δήμου .

Διάφορες υπηρεσίες προσέφεραν o comito Δομήνικος, ο Θεόδωρος Πικέρνης και ο Δήμος Πολίτης μαζί με τα δυο αδέλφια του. Πικέρνης και Πολίτη εξολοθρεύτηκαν στη γαλέρα του Μπούα.

ΖΑΚΥΝΘΙΟΙ

Η βενετική γαλέρα είχε κυβερνήτη τον σοπρακόμιτο Αντώνιο Κουτούβαλη κι οι άλλες τους Νικόλαο Μονδίνο («Nostra Signora»), Δημήτριο Κομμούτο, Νικόλαο Φωσκάρδη, Μάρκο και Μαρίνο Σιγούρο («Guidittα»), Zuanne Μοντσενίγο. Πολέμησε ο Φραγκίσκος Μοντσενίγο, ο αδελφός του Αλέξιος, οι πέντε αδελφοί Φωτεινού, ο Χριστόφορος Μοντσενίγο, ο Ζακύνθιος Ιωάννης Κοντοκάλης - ως κυβερνήτης φρεγάτας, ως προμηθευτής τροφίμων, ως κατάσκοπος, ως ταχυδρόμος-. Επίσης καθοριστική για την έκβαση ήταν η προσφορά των Κοκκάλα, Γεωργίου Μινώτου, Άγγελου Σαλβιάτη και Κωνσταντίνου Βλαστού.

ΚΥΘΗΡΙΟΙ και ΛΟΙΠΟΙ ΕΠΤΑΝΗΣΙΟΙ

Δυστυχώς στα ερευνηθέντα αρχεία δεν κατέστη δυνατόν να βρω ονόματα Κυθηρίων, Ιθακησίων και λοιπών Επτανησίων. Κι αυτό οφείλεται στο ότι δεν εξόπλισαν γαλέρα. Όμως συμμετείχαν κι αυτοί ως τσούρμο στις γαλέρες τόσο των χριστιανών, όσο και των μωαμεθανών.

ΜΝΗΜΕΙΑ – ΧΩΡΟΙ - ΚΤΙΣΜΑΤΑ

ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΙΟΥΣΤΙΝΑΣ

Σε ανάμνηση της νίκης ιδρύθηκε στη Γαρίτσα (Καστράδες) η μονή της Αγίας Ιουστίνας, ανήκε στο Τάγμα των Διατηρητών (Frati Minori Osservanti) και ήταν και νοσοκομείο . Η μονή είχε αξιόλογη βιβλιοθήκη, όμως δεν υπάρχουν στοιχεία λειτουργίας της κατά τον 17ο και 18ο αι. Αργότερα λειτούργησε ως Βοτανικός Κήπος στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο μέχρι τα μέσα του της δεκαετίας 1830 που μεταφέρθηκε στο κτήμα του Μον Ρεπό .

ΑΝΝΟΥΝΤΣΙΑΤΑ (Ευαγγελίστρια)

Η λατινική εκκλησία Annunziata ανηγέρθη το 1394 εντός του φρουρίου, ήταν αφιερωμένη στον Ευαγγελισμό τής Θεοτόκου και στην Αγία Λουκία. Εντός ήταν θαμμένα λείψανα των στρατιωτών της ναυμαχίας. Σήμερα σώζεται μόνο το κωδωνοστάσιο και ένα τμήμα από το ιερό, τα δε οστά έχουν μεταφερθεί στο καθολικό κοιμητήριο.

ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΤΩΝ ΓΕΡΟΝΤΩΝ

Ο ναός San Nicolo dei Vecchi κτίσθηκε τον 14ο αι. Πριν το 1953 κατεστράφησαν οι πλάκες των παλαιότατων τάφων ανάμεσα στους οποίους και του νεκρού της ναυμαχίας Κεφαλλονίτη σοπρακόμιτου Τζιμάρα .

ΠΛΑΤΕΙΑ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ

Εκκλησία η οποία υπήρχε εκεί που σήμερα είναι ο Ι.Ν. των Αρχαγγέλων στο Αργοστόλι κι ονομαζόταν Santa Maria della Vittoria, λανθασμένα εθεωρείτο πως είχε ιδρυθεί «σαν δοξολογία για την μεγάλη νίκη» . Ιδρύθηκε μετά την άλωση του Κάστρου του Αγίου Γεωργίου από τις ενωμένες Ισπανο-Ενετικές δυνάμεις. Άλλωστε η επιλογή της Santa Maria della Vittoria είναι σαφώς ισπανική καθώς η Παναγία της Νίκης ήταν το σύμβολο της Ρεκονκίστα.

Υπήρχε λατινική επιγραφή που σωζόταν στον προσεισμικό ναό των Αρχαγγέλων εκεί που είχαν ταφεί οι νεκροί της ναυμαχίας.

Μετ. Στην παρθένο μητέρα / Για την περιφανή νίκη στους Κουρτζουλάρους / Έτος ανάμνησης 1571 / για τη σωτηρία των ευσεβών Ενετών / Ύστερα από τους φοβερούς σεισμούς / εγώ ο ενδοξότατος και εξοχότατος Ανδρέας Κορνήλιος Γενικός Προβλεπτής Θαλάσσης / μερίμνησα για την καλλίμορφη ανοικοδόμηση / Έτος 1578 .

«…Εις τιμήν της ναυμαχίας ιδρύθη η Μονή των Καπουκίνων του Θριάμβου». -Η αναφορά σε «Μονή» πιθανόν να σημαίνει πως εκεί που ήταν ο ναός ιδρύθηκε μονή μετά την ναυμαχία-. Το 1904 Ισπανός ευπατρίδης πρότεινε την ανέγερση αναμνηστικής στήλης. Πάροδοι που οδηγούσαν στην πλατεία Ναυπάκτου ήταν οι «Μαδρίτης» και «Ενετίας» .

ΣΤΗΛΗ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ

Στο κέντρο της Ζακύνθου, στην πλατεία Σολωμού, υπάρχει μαρμάρινη στήλη προς τιμή των πεσόντων στην ναυμαχία.

ΚΕΙΜΗΛΙΑ (εκθέματα -εκτός εικόνων) ΣΕ ΜΟΥΣΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΛΛΟΓΕΣ

ΜΟΥΣΕΙΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΣΟΛΩΜΟΥ ΚΑΙ ΕΠΙΦΑΝΏΝ ΖΑΚΥΝΘΙΩΝ

Από απόγονο της οικογένειας Σιγούρου κληροδοτήθηκε στο Μουσείο το ακρόπρωρο της γαλέρας «Guiditta», το ξίφος του Μάρκου Σιγούρου, προσωπογραφίες μελών της οικογένειας, καθώς επίσης και το αυθεντικό οικόσημο.

Φυλάσσεται το τηλεσκόπιο του Καίσαρα Λογοθέτη, που κι αυτός συμμετείχε.

Φιλοξενείται το ακρόπρωρο της γαλέρας των Κομμούτων, ένα λιοντάρι ορθό που έχει τα νύχια του μπηγμένα σε ένα μισοφέγγαρο .

ΚΕΡΚΥΡΑ: ΣΥΛΛΟΓΗ ΣΤΟ ΑΡΧΟΝΤΙΚΟ ΛΑΣΚΑΡΙ

Ο κ. Περικλής Λάσκαρις, απόγονος της αυτοκρατορικής βυζαντινής οικογένειας, διαφυλάσσει με επιμέλεια και καλαισθησία πλήθος κειμηλίων οικογενειακών, ανάμεσα στα οποία είναι και ορισμένα που σχετίζονται με την γαλέρα που κυβέρνησε ο υ Χριστόφορος Κοντόκαλης.

Σώθηκε το ακρόπρυμνο της γαλέρας, στολή, βιβλία, έγγραφα, όπλα, νομίσματα και σταυρός, τίτλος και το επάνω τμήμα φαναριού γαλέρας (πιθανόν να πρόκειται για την αιχμαλωτισθείσα από τον Κοντόκαλη Capitana της Ρόδου). Ο Κοντόκαλης στην αναφορά του προς τον Δόγη σημειώνει πως: «…Ακόμη παρέδωσα και τις βάρκες που την ακολουθούσαν και το φανάρι που τώρα βρίσκεται στα ναυπηγεία της Κέρκυρας» .

Επίσης φυλάσσεται σχέδιο της γαλέρας «Santo Cristoforo». Έλαβαν μέρος δυο ομώνυμες βενετικές γαλέρες υπό τους Contarini και Tron.

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ (Εικόνες σε μουσεία και ναούς)

Η Θεοτόκος υπήρξε η ελπίδα των Επτανησίων –και όχι μόνον-, κατά τους μακροχρόνιους αγώνες εναντίον των Οθωμανών. Όλα τα σπίτια είχαν εικόνες που κληροδοτούνταν από γενιά σε γενιά. Οι εικόνες αυτές είχαν συνδεθεί με γεγονότα που καθόρισαν την ιστορική πορεία των νησιών μας, ένα από τα οποία ήταν και η ναυμαχία. Έμμεση σχέση με αυτήν έχει η Παναγία η Αναφωνήτρα στη Ζάκυνθο καθώς είχε παραχωρηθεί από την Βενετία στον Διονύσιο Σιγούρο.

ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΖΑΚΥΝΘΟΥ (ΠΡΟΣΕΙΣΜΙΚΟ)

Μέχρι τους σεισμούς του 1953, οπότε και κατεστράφη, στο προσεισμικό Μουσείο της Ζακύνθου, υπήρχε εικόνα του 16ου αι. της Παναγίας Βρεφοκρατούσας με τον χαρακτηρισμό «Μήτηρ Θεού η Ελπίς». Το έργο ο Κονόμος το αποδίδει στον Στυλιανό Ρωμανό και ο Μοσχονάς στον Κλόντζα . Η εικόνα αφιερώθηκε από την οικογένεια Μονδίνου στον ενοριακό ναό της Θεοτόκου Λαουρένταινας του Κάστρου. Η εικόνα μετά από 300 χρόνια, κατάμαυρη από την υγρασία και τον χρόνο, μεταφέρθηκε μαζί με τα άλλα ιερά σκεύη στον ναό της Αγίας Τριάδας και το καλοκαίρι του 1927 ο Δημήτριος Πελεκάσης την καθάρισε και την μετέφερε στο Μουσείο Μεταβυζαντινών Έργων Τέχνης .

Στη μέση της άνω ζώνης ήταν καθισμένη σε νεφέλη η Παναγία Βρεφοκρατούσα. Δεξιά της Παναγίας ο Άγιος Σπυρίδων και η Αγία Ιουστίνα και στα αριστερά η Αγία Πελαγία και ο Άγιος Ελευθέριος. Γύρω και κάτω από τα πόδια της άγγελοι πολεμιστές έρχονταν αρωγοί των χριστιανών μαχητών.

Στην κάτω ζώνη είχε σχεδιασθεί η ναυμαχία της Ναυπάκτου και ένθρονος ευλογώντας ο Δαβίδ .

ΕΘΝΙΚΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ, ΑΘΗΝΑ (ΕΡΓΟ ΕΚ ΚΕΦΑΛΛΗΝΙΑΣ)

«Το κουμπατιμέντο Κουρτζουλαρίου» εμπνεύσθηκε ο Κλόντζας από τους χρησμούς του Λέοντος του Σοφού καθώς αναζητούσε προφητικά μηνύματα για τα σπουδαιότερα γεγονότα της εποχής ένα από τα οποία ήταν και η ναυμαχία. Ο πίνακας προέρχεται από την Κεφαλλονιά, από τον Ι.Ν. της Παναγίας της Περλιγγούς (των Περλιγγή) στο Ληξούρι. Πιθανότατα είχε αφιερωθεί ως ευχαριστήριο από τον Χριστόφορο Κρασσά.

Στον πίνακα παρουσιάζεται η μεγάλη σύγκρουση στην οποία η χωροθέτηση των γαλερών είναι όπως σε όλες τις συνθέσεις που φιλοτεχνήθηκαν στη Δύση, και στο κέντρο οι δυο ναυαρχίδες, στα δεξιά τα δυο φρούρια Ρίου και Αντιρρίου, ενώ στα αριστερά οι ηττημένοι Αγαρηνοί προσκυνούν.

Στη ζώνη άνω εικονίζονται οι: Άγιος Γεώργιος, Προφήτης Συμεών, Άγιος Νικόλαος, στη μέση ο Ευαγγελιστής Μάρκος πλαισιωμένος από τέσσαρις αγγέλους, ο Άγιος Σπυρίδων και ο Άγιος Δημήτριος.

Ο έφιππος στρατηλάτης Άγιος Γεώργιος ετιμάτο και από τους χριστιανούς και από τους Οθωμανούς. 23 Απριλίου, ημέρα εορτής του, ξεκινούσε η θητεία, η ναυτολόγηση στην Βενετία, και στην Κωνσταντινούπολη έβγαινε ο στόλος από τον Ναύσταθμο. Επίσης ήταν προστάτης του ομώνυμου ναού της Ελληνικής Αδελφότητας στην Βενετία.

Ο Προφήτης Συμεών γιορτάζεται από την Δυτική Εκκλησία στις 8 Οκτωβρίου, την επομένη της νίκης. Η μορφή του παρουσιάζεται και σε άλλα έργα (βλ. παρακάτω, εικόνα στην Αντιβουνιώτισσα).

Ο Άγιος Νικόλαος είναι ο προστάτης των θαλασσινών και της Ελληνικής Αδελφότητας στη Βενετία. Τόσο ο Άγιος Νικόλαος όσο και ο Άγιος Σπυρίδων, προστάτης της γεωγραφικής ενότητας Ιονίων, έλαβαν μέρος στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο και τα ιερά σκηνώματα και των δυο ταξίδεψαν δια θαλάσσης.

Ο Ευαγγελιστής Μάρκος είναι ο προστάτης της Βενετίας.

Ο έφιππος Άγιος Δημήτριος είναι κι αυτός Άγιος στρατηλάτης. 26 Οκτωβρίου, ημέρα εορτής του, απελύοντο οι καλοκαιρινοί ναύτες στην Βενετία, αλλά την ίδια ημέρα λάβαινε χώρα το ίδιο και στην Κωνσταντινούπολη .

ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΤΙΒΟΥΝΙΩΤΙΣΣΑΣ, ΚΕΡΚΥΡΑ

Η εικόνα με τους Αγίους Βάκχο, Σέργιο και Ιουστίνα είναι έργο του σημαντικότερου ζωγράφου της Κρητικής σχολής Μιχαήλ Δαμασκηνού (1530-1591). Η μνήμη τους εορτάζεται στις 7 Οκτωβρίου και ο θρίαμβος των χριστιανών αποδόθηκε στην επέμβασή τους.

Επάνω από την Αγία Ιουστίνα παρουσιάζεται ο Χριστός ανάμεσα στον προφήτη Συμεών και τον ευαγγελιστή Μάρκο, ενώ δυο άγγελοι στεφανώνουν τους πολεμιστές αγίους. Στις δυο άκρες της επάνω ζώνης είχαν ιστορηθεί κι άλλοι άγιοι, οι μορφές των οποίων έχουν καταστραφεί. Είναι μέχρι σήμερα άγνωστο ποιος επιφανής μαχητής αφιέρωσε την εικόνα.

Ι.Ν. ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΛΟΥΤΡΙΩΤΙΣΣΑΣ

Η εικόνα της Θεοτόκου Γλυκοφιλούσας που αγκαλιάζει τον μικρό Ιησού βρίσκεται σε Θρόνο κι αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα κειμήλια της Κεφαλλονιάς. Η δυτικότροπη ιστόρηση της Θεοτόκου εγείρει την πιθανότητα η δωρεά Venier (το πρώτο έργο που πιθανόν να είχε αγιογραφηθεί επάνω στο ίδιο ξύλο με αυτό του 1736) να ήταν έργο του Ραφαήλ (1483-1520) ή μαθητών του.

Κάτω υπάρχουν δυο επιγραφές. Η μία στο κέντρο, ικετευτική στην Ελληνική και η άλλη, στα δεξιά, αφιερωματική, στη Λατινική.

Η κ. Κατσελάκη σημειώνει: «…Φαίνεται ότι η παλιά εικόνα του 1571 σωζόταν μέχρι τις αρχές τουλάχιστον του 18ου αι., προκαλούσε, μάλιστα ιδιαίτερο θαυμασμό και εντύπωση, αφού αποτέλεσε το πρότυπο για μια σειρά εικόνων που εντοπίζονται κυρίως στην περιοχή της Σάμης, δηλαδή κοντά στη μονή των Φανέντων, όπου ο Venier είχε αφιερώσει την εικόνα του» .

Οι επιγραφές έχουν ως εξής:

«Υπερένδοξε Αειπάρθ[ε]νε Ευ[λο]γημένη Θεοτόκε προσάγαγε την υμετέραν προσευχή των Υιώ Σου κ[αι] Θεώ ημών κ[αι] αίτησε ίνα σώση δια Σου πάντας τους κοπιόντας κ[αι] διακονούντας εν τη Αγία Μονή ταύτη. Α.Ψ.Λ.ς.».

Και (Μετ. Μνημείο ευσεβείας Sebastian / Venier για την ένδοξη νίκη / την οποία με τον ίδιο αρχηγό, ενάντια στους Τούρκους / τo 1573 πέτυχε η Βενετία στις Κυκλάδες).

Η ως άνω λατινική επιγραφή αναφέρεται στην νίκη των χριστιανικών δυνάμεων ενάντια στους Οθωμανούς στην ναυμαχία των Κουρτζολάρων (C[urzolar]is και όχι C[yclad]is).

ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΙΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΜΗΛΑΠΙΔΙΑΣ, ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑ

Φυλάσσεται παλαιότατη εικόνα της Παναγίας με το Ροζάριο (κομποσχοίνι) (Madona di Rosario) που σχετίζεται άμεσα με την ναυμαχία καθώς στη χάρη Της αποδόθηκε η νίκη. Η Παναγία με το ροζάριο έχει συγχωνευθεί με την Παναγία της Νίκης (Santa Maria della Vittoria ) και τιμάται στις 7 Οκτωβρίου.

Είναι ζωγραφισμένη σε ενιαίο σανίδι και δεν προφυλάσσεται με κορνίζα. Η κατάστασή της δεν είναι καλή καθώς σε ορισμένα σημεία φαίνεται καμένη. Στο πίσω μέρος της φέρει μικρογράμματη επιγραφή: «1699 lepanto». Είναι τύπου Γλυκοφιλούσας. Έχει σηκωμένο το δεξί χέρι και κρατά ροζάριο, αρκετά μακρύ, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου είναι κατεστραμμένο. Επάνω από την Θεοτόκο και τον Χριστό ίπτανται δυο άγγελοι που τους στεφανώνουν.

Η εικόνα αυτή δεν έχει καμμιά σχέση με την Παναγία την Ναυπακτιώτισσα , εικόνα κωνσταντινουπολίτικης τέχνης σε όρθια στάση δεήσεως που βρισκόταν στον μητροπολιτικό ναό στην Ναύπακτο.

Το 1699 είναι έτος σταθμός για την Ναύπακτο γιατί τον Ιανουάριο του 1699 με τη Συνθήκη του Κάρλοβιτς παρεδόθη οριστικά στους Οθωμανούς. Η εικόνα ήταν στο μοναστήρι των Βενεδικτίνων στη Ναύπακτο κι έφθασε στην Κεφαλλονιά στην οικογένεια Στάβερη οι οποίοι την διεφύλαξαν –εξ΄ ου και το Θεοτοκονύμιο «Σταβέραινα». Μέχρι και την τρίτη δεκαετία του 18ου αι. φυλασσόταν στον Ι.Ν. Αρχαγγέλων στο Στάβερι. Από εκεί μεταφέρθηκε στον Άγιο Γεώργιο Πρόννων όπου έμεινε μέχρι το 1995 όταν ο απόγονος της οικογένειας και νυν διευθυντής του Μουσείου την έφερε στο Μουσείο.

ΕΙΚΟΝΕΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ (ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑ)

Τέσσαρες υπάρχουν μέχρι σήμερα γνωστές εν Κεφαλληνία εικόνες του Αγίου που επισφραγίζουν την αρωγή του στην Ναυμαχία.

Ι. Εικών στη Μονή των Κηπουραίων Παλλικής

Η εικόνα φέρει έτος δημιουργίας το 1850. Στο κάτω μέρος του Αγίου Γερασίμου εικονίζεται ο ίδιος να προσεύχεται. Ο σύγχρονος της ναυμαχίας, της «των Αγαρηνών μάχης» Άγιος παρακαλεί την βοήθεια του Θεού για να απαλλάξει τα χριστιανικά πλήθη από τη λαίλαπα του Ισλάμ.

ΙΙ Εικών στα Πουλάτα Σάμης

Σε εικόνα με θέμα σκηνές από τον βίο του Αγίου Γερασίμου (ανυπόγραφο έργο Διαλυσμά «Δέησις Δημητρίου Φ. Κόγκου», 1903 που βρίσκεται στον Ι.Ν. Αγίου Παντελεήμονος Πουλάτων Σάμης) ιστορείται «ο Άγιος προσευχόμενος κατά της επιδρομής των Αγαρηνών» -ανάμεσα σε άλλες εικόνες με σκηνές βίου του .

ΙΙΙ Εικών στα Φαρακλάτα

Στον Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Φαρακλάτων σε εικόνα μεγάλων διαστάσεων που βρίσκεται κάτω από την ξυλόγλυπτη κορνίζα της ουρανίας ο Άγιος ιστορείται γονατιστός και προσευχόμενος με χέρια ημιανυψωμένα. Λέγεται ότι κατέβασε τα χέρια του μόνον όταν γύρισε το πρώτο πολεμικό πλοίο και ανάγγειλε τη νίκη. Το έργο είναι νεώτερο, (αρχές 20ου αι.) και αποδίδεται στον Γ. Μουρελάτο.

Αποτελεί αντίγραφο παλαιότατου που υπήρχε στον Ι.Ν. των Αρχαγγέλων στο Αργοστόλι, ναός ο οποίος κάηκε στην πυρκαγιά του Αυγούστου του 1953. Το εν λόγω έργο πλαισιωνόταν από χρυσή κορνίζα και είχε διαστάσεις 1Χ1μ.

Έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον –όμως δεν είναι της παρούσης- η στάση με την οποία οι αγιογράφοι απεικονίζουν τον Άγιο Γεράσιμο καθώς είναι παρεμφερής με αυτήν του σύγχρονού Του εμπνευστή της Santa Liga, του Ιερού Συνδέσμου, της Ιεράς Συμμαχίας, Πάπα Πίου Ε.

ΙV. Εικών Θεοτόκου – Αγίου Γερασίμου στη Σάμη

Ασυνήθιστη μείξη δυτικής και ανατολικής τεχνοτροπίας κατά την απεικόνιση ιερών μορφών. Ο Άγιος Γεράσιμος εικονίζεται στα αριστερά της δεσπόζουσας στο μέσο δεξιοκρατούσας Θεοτόκου η οποία έχει στα δεξιά της τον (Καθολικό) Άγιο Αντώνιο της Πάντοβα, πόλης που ακολουθούσε τη μοίρα της Βενετίας. Ας σημειωθεί ότι δυο μέρες μετά την ναυμαχία, αλλά και τον επόμενο χρόνο, ο Sebastian Venier ήρθε με τις γαλέρες του στη Σάμη όπου και παρέμεινε. Αυτή είναι και η βασική αιτία που εικόνες της Παναγίας «του Venier» βρίσκονται σε αρκετά μέρη της Κεφαλλονιάς.

Επάνω από τον Άγιο Γεράσιμο έχει απεικονισθεί πλοίο τσακισμένο -με σπασμένα κατάρτια-, επάνω από τον Άγιο Αντώνιο βρίσκεται Αρχάγγελος, την δε Θεοτόκο στεφανώνουν δυο άγγελοι –κλασσική απεικόνιση της Santa Maria della Vittoria όπως διασώθηκε σε πολλούς πίνακες και εικόνες στη Δύση-.

Από τα ισπανικά και βενετικά αρχεία που έχω μέχρι τώρα συγκεντρώσει προκύπτει ότι μόνο μια γαλέρα προερχόταν από την Πάντοβα, προστάτης της οποίας ήταν ο Άγιος Αντώνιος. Η «Εl Rey Atila» ή «Re Attila» είχε καπιτάνο τον Pataro Buzacan ή Buzzacarini από την Πάντοβα και δέχθηκε τρομακτικά χτυπήματα καθώς ήταν από τα πλοία που επλήγησαν από οθωμανικές γαλέρες. Σώθηκε μισοκατεστραμμένη. Θα πρέπει να ήταν από τα πλοία που βρήκαν καταφύγιο στο απάνεμο λιμάνι της Σάμης, εκεί όπου, ταυτόχρονα με την αναγγελία της νίκης θα κυκλοφορούσε ευρέως και η αρωγή-δέηση του μοναχού «δάσκαλου κυρ Γεράσιμου». Αυτός είναι ένας ισχυρός λόγος που δικαιολογεί την παρουσία του Ορθόδοξου Αγίου σε Καθολική σύνθεση.

Ας σημειωθεί πως όλα τα κείμενα που προέρχονται από βενετικές πηγές συνδέουν τον ναύαρχο Venier με εικόνες της Παναγίας (και εν προκειμένω άξια παρατήρησης είναι η ομοιότητα της Παναγίας του Venier με την συγκεκριμένη εικόνα στη Σάμη).

ΟΣΤΑ ΚΑΙ ΟΠΛΑ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ ΤΟΝ 19ο ΑΙ.

Περί το 1826 –διασώζει ο Π. Χιώτης - «σκάπτοντες παρά την βόρειαν άκραν της πόλεως Ζακύνθου, κατά τον Εσταυρωμένον, ανεκάλυψαν κόκκαλα νεκρών, και παρ’ αυτοίς όπλα, περικεφαλαίας και εμβλήματα Ισπανών και Βενετών». Βρέθηκαν στον ναό του Εσταυρωμένου προς το Κρύο Νερό γεγονός που φανερώνει πως στην παραλία αυτή είχαν ταφεί οι πεσόντες που ανήκαν στα χριστιανικά πλοία.

ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΣΤΟ ΘΑΛΑΣΣΙΟ ΙΟΝΙΟ ΒΥΘΟ

Ο αριθμός των πλεούμενων που βυθίστηκαν, αλλά και των νεκρών ένθεν κακείθεν ποικίλει ανάλογα με τις πηγές. Είναι αδύνατο να μην υπάρχουν μαρτυρίες στο βυθό των νοτίων Εχινάδων. Ασφαλώς οι προσχώσεις του Αχελώου και το σεισμογενές της περιοχής άλλαξαν την γεωμορφολογία .

Το 1971 και 1972 πέντε ερευνητικοί πλόες για εντοπισμό των βυθισμένων πλοίων με γενικό επιθεωρητή αρχαιοτήτων τον Σπύρο Μαρινάτο δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα, ωστόσο οδήγησαν στον καθορισμό δυο περιοχών με στόχους πιθανής αρχαιολογικής αξίας.

Το ίδιο αναποτελεσματική ήταν και η έρευνα του 2002 μεταξύ Μεσολογγίου και Οξειάς για τις ανάγκες ντοκυμανταίρ του Spiegel TV.

Το 2006 το εργαστήριο θαλάσσιας Γεωλογίας και Φυσικής Ωκεανογραφίας, Τμήμα Γεωλογίας, του Πανεπιστημίου Πατρών υπό την διεύθυνση του Γ. Παπαθεοδώρου απέδωσε ενδιαφέροντα ευρήματα σχετικά με τα κατάλοιπα της ναυμαχίας καθώς το sonar εντόπισε στις περιοχές της σύγκρουσης αριθμό μεμονωμένων διαμορφώσεων από συμπαγή στρώματα άμμου (υβώματα) που πιθανολογείται πως δημιουργήθηκαν από τις επιχώσεις ναυαγίων προστατεύοντας τα ξύλινα κουφάρια των πλοίων.

ΜΝΕΙΑ ΤΗΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑΣ ΣΕ ΑΡΧΕΙΑ

Στα αρχεία της Βενετίας δεν υπάρχουν αναφορές με κύριο θέμα την ναυμαχία κανενός από τους προννοητές που υπηρέτησαν την περίοδο της ναυμαχίας σε Κέρκυρα, Κεφαλλονιά, Ζάκυνθο και Κύθηρα από όπου θα μπορούσαμε αν αντλήσουμε πλήθος πληροφοριών. Μόνο ο προβλεπτής Vicenzo da Molin που υπηρέτησε στην Κεφαλλονιά από το 1572 έως το 1574 στην έκθεσή του κάνει μνεία σε ορισμένα στοιχεία της ναυμαχίας. Δεν υπάρχουν αναφορές στη Σύγκλητο από τα Κύθηρα . Στα Αρχεία στη Λευκάδα δεν υπάρχουν στοιχεία σχετικά με την ναυμαχία . Στις εκθέσεις των Βενετών Βαΐλων και προννοητών της Κέρκυρας δεν παρουσιάζεται η αναφορά του Francesco Corner (15.1.1570-Δεκ. 1571).

Τα Πρακτικά του Συμβουλίου Κεφαλληνίας του 1593, αλλά και αρκετές νοταριακές πράξεις στην Κεφαλλονιά αναφέρουν τους συμμετέχοντες στην ναυμαχία όπως τον ντε Μοντεσάντο, Ιωάννη Τζιμάρα, Χριστόδουλο Κρασσά, Μεταξά, Λούζη, Βολτέρα κ.α. Στα Πρακτικά της κερκυραϊκής κοινότητας αναφέρονται οι Κοντόκαλης, Κοκκίνης, Μπούα και Χαλικιόπουλος.

Επιπλέον υπάρχουν πράξεις απλών ανθρώπων που τους σχετίζουν με την ναυμαχία. (σύμβασης αντικατάστασης υπόχρεου σε θητεία από Κουναβάδες και Καλαφατιώνους) με ημερομηνία 9/5/1571.

ΕΓΓΡΑΦΟ ΔΙΑΚΗΡΥΞΗΣ ΑΓΙΟΤΗΤΑΣ ΑΓΙΟΥ ΓΕΡΑΣΙΜΟΥ (ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΙΕΡΕΜΙΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΠΡΩΗΝ ΜΑΪΝΗΣ)

Σημαντικότατο κειμήλιο που συνδέει την ναυμαχία της Ναυπάκτου με τον Άγιο Γεράσιμο –μέσω μαθητών και συμμετεχόντων στην ναυμαχία – είναι η αίτηση της διακήρυξης της αγιότητας. Την αίτηση υπογράφει ο Κεφαλληνίας και Ζακύνθου Παχώμιος και συνυπογράφουν (το 1620 περίπου) ανάμεσα στους λοιπούς μάρτυρες και οι Ιωάννης Τζιμάρας και Ιωάννης Βαπτιστής Μεταξάς. «Πιστεύεται βεβαίως παρά πάσι τοις ενταύθα χριστιανοίς διαφυλαχθήναι την Νήσον ταύτην αναιχμαλώτιστον εν τω καιρώ της των Αγαρηνών μάχης δια προσευχής του αυτού Πατρός» . Το απόσπασμα αυτό, το οποίο εγράφη 40 χρόνια μετά την «Μάχη των Αγαρηνών» , επιβεβαιώνει με την υπογραφή των συγκαιρινών της ναυμαχίας και του Αγίου, την στάση προσευχής του Αγίου.

ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΓΕΩΡΓΙΛΑ (1485-1571) ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ

Εγράφη στη Ζάκυνθο από τον ιερωμένο Κωνσταντή Θεοδόση (1485) και τον 16ο αι. συμπληρώθηκε από απογόνους του, ένας από τους οποίους ήταν συμβολαιογράφος Ζακύνθου . «…Τον αυτόν χρόνον (1571) ήρθε η αρμάδα του Τούρκου και την απάντησε η αρμάδα του Πρέντζιπέ μας και το Ρηγόπουλο ουκουρτσουλάρου εις το κανάλι της Κεφαλονιάς και την εχαλάσανε κατά κράτος εις καιρόν έμπροσθεν να ξημερώση έως τρεις ώρες της νυκτός. Το Ρηγόπουλο της Σπάνιας και λέγεται τον καιρόν της τζονάδας … Έτζι εγυρίσανε οπίσω (ενν. οι Τούρκοι) και εμπαρκαριστήκανε την νύχτα και πηγαινάμενοι απαντηθήκανε ουκουρτζουλάρου με το Ρηγόπουλο του Πρέντζιπε και με το Ρηγόπουλο της Σπάνιας και έκαμαν πόλεμο φοβερόν οπού εκοκκίνισε η θάλασσα. Επήγαν εις το Βόϊδι οι άνθρωποι και είδαν τον πόλεμον…» .

ΒΡΑΧΥ ΧΡΟΝΙΚΟ ΑΝΩΝΥΜΟ ΖΑΚΥΝΘΙΝΟΥ

Δημοσιεύθηκε από τον Σπυρίδωνα Δε Βιάζη : «1571 Οκτωβρίου 7 ημέρα Κυριακή έως ώρες 4 της ημέρας εσυναπαντήθη η αρμάδα της Γαληνοτάτης των Ενετών εις τους Κουρτζουλάρους και έκαμαν φρικτώτατον πόλεμον τα αυτά δυο μέρη. Και ήτον των Τούρκων γαλιότες και κάτεργα όλα τα πλεούμενα 260, και τα Βενέτικα 212 με έξη γαλεάτζες, και ενίκησαν τα Βενέτικα, και εις τας 8 ώρες της αυτής ημέρας επήρανε την αρμάδα του Τούρκου, κάτεργα και γαλιότες ως άρμενα 208 και τα επίλοιπα εφύγανε και επήγανε εις τον Έπαχτο. Ένα κάτεργο του Καπιτάν Πετρόπουλου, Κορφιάτικο, ήτανε με τα δικά μας (τα Ζακυνθινά) και ακολούθησε τα Τούρκικα στοχάζοντας πως είναι Βενέτικα και το επήραν στον Έπαχτο».

ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΟ ΣΤΗΝ ΚΕΙΜΗΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ Ι.Ν. ΘΕΟΤΟΚΟΥ ΛΟΥΤΡΙΩΤΙΣΣΑΣ ΣΑΜΗΣ

Από την Βιβλιοθήκη της Ι.Μ. Υπεραγίας Θεοτόκου Αγριλίων προέρχεται χειρόγραφος νομοκάνονας του 17ου αι. (φέρει τον αρ.1), ακέφαλος και κολοβός, στον οποίο είναι καταχωρισμένα 242 κεφάλαια και φυλάσσεται στην εκκλησιαστική κειμηλιοθήκη του Ι.Ν. της Παναγίας της Λουτριώτισσας στη Σάμη . Ανάμεσα στα θέματα του κώδικα είναι και το «Νικηφόρου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Χρονικόν εν συνόψει» . Σε αυτό είναι και το γνωστό «Χρονικόν του Γαλαξειδίου» του Ευθυμίου Πενταγιώτη που καταγράφει τα γεγονότα της ναυμαχίας. Το ίδιο κείμενο με μικρές διαφορές, έχει δημοσιεύσει ο Σπυρίδων Λάμπρου . Το χειρόγραφο της Σάμης έχει ως εξής :

«[Έτος αφοα΄(1571)… Και η αρμάδα των Βενετίκων εβγήκεν εκ τους] Κορυφούς και επήγε εις την Μισίνα, και ανταμώθηκαν με τη αρμάδα του ρηγός του Σπάνια. Και ήλθαν και κάτεργα βενέτικα εκ την Κρήτην εις την Μισίνα, και όλοι οι Χριστιανοί εξωμολογήθηκαν και εμετάλαβαν τα άχραντα μυστήρια του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού. Ως εκίνησαν να έλθουν δια την αρμάδαν την τουρκικήν και εκείνην εγύρισε και εμπήκε εις την Ναύπακτον. Και εις τας επτά του Οκτωβρίου μηνός, ημέρα Κυριακή, εβγήκε η αρμάδα των Χριστιανών εκ την Κεφαληνίαν εκ μέρους Σάμη και η αρμάδα η τούρκικη εβγήκεν εκ τ(…ην Ναύπακτο…)ν, κι ανταμώθηκαν εις το (…νησί των Κουρ…)τζουλάρων. αφοα΄ οκτώ(…Οκτωβρίου) εις τρεις ώρας της ημέρας (… …. εσμί)ξαν οι αρμάδες οι δυο και η αρμάδα η τούρκικη εκ την Ναύ(…πακτον) παγενάμενη η αρμάδα των χριστιανών. Κι εδόθη ο πόλεμος ο θαυμαστός και ο μέγας. Και η δύναμις του αυθεντός του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού και Θεού και η πρεσβεία της Παναγίας Θεοτόκου και πάντων των αγίων. Δια τρεις ώρας ενίκησαν οι Χριστιανοί και εκατάκοψαν και ετρόπωσαν και επήραν πολλήν αρμάδα των Αγαρηνών. Ολίγα έφυγαν και επήγαν μέσα εις την Ναύπακτον. Και έφυγαν και πολλοί Τούρκοι εις την γην. Και εκόπησαν και πολλοί Χριστιανοί. Και ήτον γενεράλες της αρμάδας των Βενέτικων ο αυθέντης Σεβαστείας Βενιέρης, ο οποίος έγινε και έπειτα πρίνζιπος Βενετίας. Και της αρμάδας του ρηγός ο δον Τζουάνες νέος και καλ» (Τελειώνει χωρίς να ολοκληρώνει τη λέξη έχοντας ένα σημάδι ως παραπομπή. Ακολουθεί ποίημα που μεταγράφω ακολούθως).

ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΣΒΗΣΑΝ

«Εορτή εψηφίσθη παρά εκάστης κοινότητος ετησίως ανά πάσαν εβδόμην Οκτωβρίου, ότε πανηγυρίζεται η Αγία Ιουστίνη» . Η επέτειός της καθιερώθηκε ως εορτή θρησκευτική, και πολιτική από όλες τις χώρες – κράτη που είχαν συμβάλλει σε αυτήν.

Στην Κέρκυρα, καθιερώθηκε στην μονή-νοσοκομείο της Αγίας Ιουστίνας λιτανεία ετήσια με την συμμετοχή και των δυο κλήρων . Σε Κεφαλλονιά και Ζάκυνθο όταν επέστρεψαν οι νικητήριες γαλέρες έγιναν τελετές υποδοχής, στήθηκαν αψίδες θριάμβου, ακολούθησαν λειτουργίες, λιτανείες, συμπόσια, χοροί, θεαματικά αγωνίσματα, άφησαν να πετάξουν περιστέρια .

Είναι πολύ πιθανόν, τουλάχιστον κατά τα πρώτα μετά την ναυμαχία χρόνια, να γίνονταν ναυτικά πανηγύρια σε ανάμνηση του γεγονότος. Παρόμοιες εκδηλώσεις λάβαιναν χώρα στην Ισπανία. Έχουν διασωθεί στοιχεία ναυτικών πανηγυριών στην Αγία Εκκλησία του παραποτάμιου Τολέδο το 1627 και το 1629 .

Στη Ζάκυνθο παίχθηκαν οι «Πέρσες» του Αισχύλου . Είναι η πρώτη παράσταση αρχαίου δράματος σε παγκόσμιο επίπεδο. Η παράσταση δόθηκε για να εορτασθεί η νίκη της Ι. Συμμαχίας συνδέοντας του ενωμένους χριστιανούς με τους Αρχαίους Έλληνες και τους μωαμεθανούς με τους Πέρσες. Ο προβλεπτής Contarini διέταξε να διδαχθούν οι «Πέρσες» σε ιταλική μετάφραση . Η παράσταση δόθηκε από ευγενείς νέους, ο ακριβής χρόνος της οποίας δεν έχει διασωθεί.

Στο κάτω μέρος του πλαισίου του πίνακα του Κλόντζα που ήταν στην Παναγιά την Περλιγγού ο Τσιτσέλης διασώζει μακρά επιγραφή: «…τη 7 Οκτωβρίου ημέρα της αγίας μάρτυρος Ιουστίνης, και εν Ενετία ετελείτο και επισήμως εορτή, ως επίσης εν Κεφαλληνία» . Ο Παρατατικός που χρησιμοποιείται -«ετελείτο»- δηλώνει πως η εορτή διαρκούσε χρόνια. Κι επειδή η νίκη αποδιδόταν στην επέμβαση υπερφυσικών δυνάμεων οι εκδηλώσεις που γίνονταν είχαν μορφή θρησκευτική και ακολουθούνταν από λιτανείες. Άγνωστο είναι το πότε ακριβώς κατηργήθησαν. Πιθανόν σε αυτό να συνέβαλαν οι εγκύκλιοι «Περί καταργήσεως των λιτανειών» που απέστειλε ο μητροπολίτης Κεφαλληνίας Κοντομίχαλος (1783-1873) κατά την διάρκεια της μακράς ποιμαντορίας του (1842-1873) . Αυτή είναι η αιτία της παύσης των εκδηλώσεων αυτού του είδους και της ως εκ τούτου μη διάθεσης στοιχείων για αυτές. Όμως και προγενέστερα, επί γαλλοκρατίας, είχαν απαγορευθεί κάθε είδους θρησκευτικές εκδηλώσεις. Αλλά και μετά τα γεγονότα της Ένωσης ακολούθησαν στα Ιόνια πολλά δεινά: εθνικές περιπέτειες, σεισμοί, μετανάστευση, κάλυπταν την ειδησεογραφία, η επιβίωση είχε πρωτεύοντα ρόλο, δεν υπήρχε ενδιαφέρον για εκδηλώσεις μνήμης και τα έθιμα ατόνησαν.

ΜΕΤΑΓΕΝΕΣΤΕΡΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΣΕ ΑΝΑΜΝΗΣΗ

ΖΑΚΥΝΘΟΣ: ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΟΣ ΓΑΜΟΣ

Ο Βενετσιάνικος γάμος είναι θεατρικό δρώμενο των αποκριών, ιδέα του κ. Αντωνίου Μιλάνου, που λαβαίνει χώρα το Σαββάτο πριν την Καθαρή Δευτέρα, αρχής γενομένης το 2004, στην πλατεία του Αγίου Μάρκου, σε ανάμνηση της ναυμαχίας.

Όταν επιστρέφει ο γαμπρός από την ναυμαχία νικητής τον υποδέχονται στο λιμάνι, συναντιέται με την νύφη, ακολουθεί ο γάμος που είχε αναβληθεί δυο φορές: μια με την επιδρομή των Οθωμανών και μια με την ναυμαχία. Αφήνονται ελεύθερα περιστέρια, προσφέρονται συμβολικά δώρα.

ΜΙΛΑΝΕΙΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ

Εκτίθεται σύγχρονο έργο (τέμπερα σε ξύλο) που αποθανατίζει την ναυμαχία, έργο του κ. Αντώνη Μιλάνου. Επίσης ο ίδιος είναι ο εμπνευστής εκδηλώσεων αναμνηστικών της ναυμαχίας που γίνονται εδώ και δέκα χρόνια στην Ζάκυνθο με παρέλαση, μνημόσυνο, ομιλίες και κατάθεση στεφάνων.

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΣΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ & ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΔΟΣΗ

ΠΟΙΗΜΑ ΤΟΥ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ (1590)

Μετά το πέρας του χειρογράφου του «Νικηφόρου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Χρονικόν εν συνόψει» που ως άνω ανέφερα πως φυλάσσεται στη Σάμη, ακολουθεί ποίημα γραμμένο σε δωδεκασύλλαβο μέτρο . Έχει δεκατέσσαρους στίχους και φέρει σε τέσσαρες γραμμές τον τίτλο: «Στίχοι εις την νίκην των Χριστιανών, ποίημα ελαχίστου Νικοδήμου Ιερομονάχου, ως υπόμνημα αφοκ΄ Οκτωβρίου ζ΄, ημέραν Κυριακήν». Οι πέντε πρώτοι στίχοι είναι κολοβωμένοι. Επιχείρησα μεταγραφή και συμπλήρωσα ορισμένα.

Θεού πρόνοια και αγί(ων …)

μέγα θαυμαστόν και π(… …)τά

Της υπερφερούς χ(ριστιανών σωτηρ)ίας

έθραυσεν εχθρών (… …)στόλον.

Των Αγαρηνών ενν(… …)αρην

ύψωσεν και έσπασεν, χριστι(ανών) το κέρας.

Πρώτη υπήρχεν ημερών η Κυρίου

τρίτη γαρ ώρα υπήρχεν της ημέρας.

Ω Συ λατρευτέ της τριφεγγούς ουσίας

Τριάδα ες αείν και μέλπειν εις αιώνας.

Ημάς βρωτούς άπαντας σώζονται δώρον

ελπίδα μάλλον προσλαβών αδιστάκτως

και γαρ κήδεται ως των μικρών στρουθίων.

ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΓΙΑ ΑΡΠΑΓΗ ΑΠΟ ΠΕΙΡΑΤΕΣ

Το τραγούδι αυτό έχει διασωθεί στη Ζάκυνθο και στα Κύθηρα και αφορά σε θρήνο μητέρας που της άρπαξαν τον γιό της Οθωμανοί και Αλγερίνοι με επικεφαλής τον Ουλούτζ Αλή πριν από την ναυμαχία.

Κανίστρι μυριοπλούμιστο, γαρούφαλα γιομάτο

που μοσχοβόλαες τη γη, τσι στράτες που προβάτειες,

σε ποία χέρια θα βρεθείς; Σε τι πόρτο θ’ αράξεις

για να ΄ρθει η μανούλα σου να σε ξαναγοράσει;

Ας ήτανε το βολετός το αίμα μου να χύσω

τα μάτια μου τα έδινα να σε ξαναγυρίσω.

Τα μάτια μου γενήκανε δυο βρύσες, δυο ποτάμια,

και όσο ζω θα τρέχουνε, κ’ εχω πνοή στο στόμα,

θα δέουμε Τση Δέσποινας και του Εσταυρωμένου

να σου χαρίσει λεφτεριά, τσ’ άλυσες να σου λύση.

Ορπίδα εχώ στην Παναγιά γρήγορα να γυρίσεις

στην αγκαλιά τση μάνας σου να σε γλυκοφιλήσει.

ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ

Στο κέντρο της Ερίσσου κοντά στο Βαρύ τραγουδήθηκε χοροτράγουδο για χρόνια, ιδίως όμως προπολεμικά σε ρυθμό συρτού κι αναφέρεται στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου. Πιθανόν το άσμα να έχει προέλευση τη Στερεά Ελλάδα, γεγονός σύνηθες καθώς τόσο στην περιοχή της Πυλάρου όσο και της Ερίσσου.

Μπροστά στο μοναστήρι

αντίκρυ στην Κεφαλλονιά

εκεί συναπαντήθηκαν οι δυο χοντρές νυάδες .

Του Τούρκου είναι χιλιάρμενο.

Του Φράγκου πεντακόσια.

Κι αρχίσανε τον πόλεμο

κι αρχίσαν το νεσέρι .

Πέφτουν τα βόλια σαν βροχή

κι οι μπάλες σαν χαλάζι.

Μια τουρκοπούλα αγνάντευε

ψηλά απ’ το παρεθύρι.

«Πάψε Ρήγα τον πόλεμο.

Πάψε και το νεσέρι.

Να μετρηθούν τ’ ασκέρια σας

και να λογαριαστούνε».

Μετριούνται οι Τούρκοι τρεις φορές

και λείπουν τρεις χιλιάδες.

Μετριούνται τα ‘λληνόπουλα

και λείπουν τρεις λεβέντες.

ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΒΕΝΕΤΣΙΑΝΙΚΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΝΑΥΜΑΧΙΑ

Για χρόνια στα Ιόνια τραγουδούσαν το βενετσιάνικο τραγούδι που είχε ειπωθεί για τους συμμετέχοντες στην Ναυμαχία Επτανήσιους:

(Σαν βλέπω Τούρκο το αίμα μου ανάβει

και ν’ αρπαχτώ θέλω μαζί του αμέσως

-όπως ο γιός που για τη μάνα του παλεύει-.

Και δεν φοβάμαι ούτε τον διάβολο τον ίδιο).

ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΥ «ΔΟΝ ΚΙΧΩΤΗ» και του «ΑΙΩΝΑ»

Σε όλες τις βιβλιοθήκες της Επτανήσου υπάρχουν αντίτυπα, νεώτερα ή παλαιότερα, του «Δον Κιχώτη» του Cervantes, που πολέμησε στην ναυμαχία και το αριστερό του χέρι «έμεινε παράλυτο προς δόξα του δεξιού». To έργο, που είναι το πλέον διαβασμένο μυθιστόρημα στον κόσμο, εκδόθηκε σε δυο μέρη: ένα το 1605 και ένα το 1615.

Επίσης υπάρχουν αντίτυπα του «Αιώνα» του Νοστράδαμου.

... Κοντά στου Άραξου τις ακτές η φάρα

του μεγάλου Σουλεϊμάν θα πέσει στη γη.

Οι δυο στίχοι αυτοί που προφητεύουν την ναυμαχία τυπώθηκαν το 1555 στο Λονδίνο και είναι γραμμένοι από τον Noστράδαμο στον «Τρίτο αιώνα» τετράστιχο 31ο. Ο δε Ρώμας σημειώνει: «Η γνησιότητά του δεν επιδέχεται καμμίαν αμφισβήτηση».

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ

Ιδιαίτερη θέση στην σύγχρονη επτανησιακή λογοτεχνία κατέχει «Ο σοπρακόμιτος», το πρώτο μέρος της τριλογίας του Ζακυνθινού Διονυσίου Ρώμα (1906-1981) «Ο Περίπλους», έργο εμπνευσμένο από την ναυμαχία της Ναυπάκτου.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η ναυμαχία στον κόλπο της Ναυπάκτου ήταν γιγαντομαχία από άποψη αντίπαλων δυνάμεων, από άποψη μένους, από άποψη απωλειών. Με δυο λόγια ήταν ο Αρμαγεδών του 16ου αι. Οι Οθωμανοί προσπέρασαν την ήττα τους καθώς απολάμβαναν ήδη την επιτυχία της κατάκτησης της Κύπρου, μεγάλης ναυτικής βενετικής βάσης, πλουσιότατης κτήσης και κομβικού σημείου δράσης των χριστιανών πειρατών στην καρδιά της ανατολικής Μεσογείου. Οι Βενετοί, αλλά και οι λοιποί νικητές, που γέμισαν με όνειρα τη χριστιανοσύνη, δεν εκμεταλλεύθηκαν εξαντλητικά ως όφειλαν και μπορούσαν τη νίκη τους αυτή. Περισσότερη καταστροφή στην οθωμανική αρμάδα, έκανε η ειρήνη (1574-91) καθώς τα πλοία σάπισαν στα λιμάνια γιατί η πολιτική της Πύλης από επιθετική έγινε αμυντική. Είναι γεγονός ότι ο Ευρωπαϊκός κόσμος και ο πολιτισμός σώθηκαν από την ιμπεριαλιστική οθωμανική απειλή γιατί αν χανόταν η μάχη αυτή τίποτα δεν θα εμπόδιζε την τότε διαμορφωμένη οθωμανική αλαζονεία να κατακτήσει την Ευρώπη αλλάζοντας εκ βάθρων την ιστορία.

Η ενεργός συμμετοχή των Επτανησίων αλλά και των λοιπών Ελλήνων είτε αυθόρμητη, είτε καταναγκαστική, είναι αναντίρρητη, πολυπληθής, καθοριστική, απαράμιλλη, δυναμική, έκρυβε γενναιοψυχία, βαθειά θρησκευτικότητα και ηθικό χρέος.

Κλείνοντας, προτείνω την συνδιοργάνωση τελετής, από όλους τους συμμετέχοντες στη ναυμαχία λαούς, εις ανάμνηση και ανέγερσης στην Κεφαλλονιά –ως κοντινότερο τόπο της ιερής αυτής αναμέτρησης και ως τόπο με τα περισσότερα κειμήλια- μνημείου γονυκλισίας, όχι μόνο προς τους επώνυμους, αλλά προς τους τραγικούς ανώνυμους κωπηλάτες–τριταγωνιστές που οδηγήθηκαν αλυσοδεμένοι και φλεγόμενοι ζωντανοί στο βυθό, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων ένθεν κακείθεν ήταν Έλληνες Ορθόδοξοι. Κι αυτό το προτείνω ως ιερό καθήκον γιατί δεν φύονται άνθη, κι ούτε ανάβονται καντήλια στον τάφο των πνιγμένων.

Ευρυδίκη Λειβαδά

Περίληψη της ανακοίνωσης που έγινε την 1 Μαΐου 2014 στο Ι΄ Διεθνές Πανιόνιο Συνέδριο στην Κέρκυρα. Από τότε μέχρι σήμερα έχουν προστεθεί αρκετά στοιχεία τα οποία δεν περικλείονται στην παραπάνω περίληψη.

Φωτογραφία: Η ναυμαχία. Από το Μουσείο Greenwich