Η ΠΕΝΑ ΤΗΣ ΝΤΙΑΝΑΣ ΑΝΤΩΝΑΚΑΤΟΥ

Οι λέξεις είναι για τον καλλιτέχνη ένα ακόμη εργαλείο έκφρασης. Ο λόγος συγκροτεί έναν παράλληλο, συμπληρωματικό κόσμο προς εκείνον των εικόνων. Ο χώρος, ο χρόνος, οι άνθρωποι, η ιστορία, η ψυχή του δημιουργού, κατοικούν, όπως και στους ζωγραφικούς πίνακες, και στους κόσμους που φτιάχνουν οι λέξεις.

Η Ντιάνα Αντωνακάτου εξερεύνησε τον κόσμο που φτιάχνουν οι λέξεις, θεωρώντας την «δημιουργική της ατμόσφαιρα» ενιαία. Οι κόσμοι που έπλασε με τα χρώματα και τα πινέλα της είναι κόσμοι που προσέγγισε όχι μόνο με το αισθητήριο του καλλιτέχνη αλλά και με την περιέργεια του ερευνητή. Και οι κόσμοι που δημιούργησε με τις λέξεις της γεννήθηκαν από την έμφυτη ανησυχία της να γνωρίσει καλύτερα το χώρο, με την ανθρωπολογική, ιστορική, πολιτισμική του διάσταση. Οι λέξεις της κάνουν ό,τι και οι εικόνες της. Με το ένδυμα που περιβάλλονται κάθε φορά επιχειρούν να αποκαλύψουν και να δημιουργήσουν κόσμους.

Αλλά κι αυτοί οι κόσμοι των λέξεων στα χέρια της πήραν διάφορες μορφές, δείχνοντας πως η Ντιάνα ξέρει να χρησιμοποιεί κάθε φορά τα κατάλληλα υλικά και τις κατάλληλες μεθόδους, χωρίς τα κείμενά της να χάνουν ούτε μια στιγμή την προσωπική της αύρα. Η Ντιάνα έγραψε ιστορικά κείμενα, λαογραφικά κείμενα, αλλά και λογοτεχνία. Σε όλα, χρησιμοποίησε τα εργαλεία που απαιτούνταν κατά περίπτωση. Σε όλα όμως, πίσω από τα υλικά, υπήρχε η δημιουργός. Η ταυτότητά της. Ο άνθρωπος που δεν ησυχάζει, που λατρεύει τον τόπο του και τους ανθρώπους, που αισθάνεται το παρελθόν ως αποτύπωμα στο παρόν, και που ερευνά, αναζητά, καταγράφει, παρουσιάζει. Στο συγγραφικό της έργο είχε αναφερθεί αναλυτικά ο Πέτρος Πετράτος σε σχετική ομιλία του, η οποία δημοσιεύθηκε στην επετηρίδα «Οδύσσεια».[1] Εδώ θα επιχειρήσουμε μια σύντομη περιδιάβαση, για να πάρουμε μια μικρή γεύση από τις ενασχολήσεις της Ντιάνας με τον γραπτό λόγο.

Η καθαρά επιστημονική της δραστηριότητα ξεδιπλώνεται, μέσα από τη συμμετοχή της σε επιστημονικές εταιρείες όπως η Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, η Εταιρεία Κεφαλληνιακών Ιστορικών Ερευνών, το Κέντρο Μελετών Ιονίου, την πραγματοποίηση διαλέξεων και τη συμμετοχή της σε επιστημονικά συνέδρια και δημοσιεύσεις σε επιστημονικά περιοδικά και επετηρίδες. Ο επτανησιακός χώρος, με έμφαση στην Κεφαλονιά, από την εποχή του «Πρακτικού της Λατινικής Επισκοπής», τον 13ο αιώνα μέχρι τις μέρες μας, είναι το επίκεντρο του ενδιαφέροντός της. Αυτό το πρακτικό γοήτευσε τη Ντιάνα, που θέλησε να το «ιχνογραφήσει», ακολουθώντας τα βήματά του… Τα πορίσματα της έρευνάς της ανακοινώθηκαν το 1982 στην Ακαδημία Αθηνών από τον καθηγητή Διονύσιο Ζακυθηνό,[2] με επιπλέον πληροφορίες για τον θάνατο του Ροβέρτου Γυισκάρδου. Η Ντιάνα, με χάρτη το «Πρακτικό» εξερευνά σπιθαμή προς σπιθαμή τον τόπο της και προσπαθεί με να γεφυρώσει το παρελθόν με το παρόν σε μακροσκελείς μελέτες που δημοσιεύθηκαν επίσης στο περιοδικό «Βυζαντινά» το 1983,[3] στα πρακτικά του Ε’ Πανιονίου Συνεδρίου, αναφορικά με τις βυζαντινές μονές του 13ου αιώνα στην Κεφαλονιά[4] αλλά και στο επιστημονικό περιοδικό «Κεφαλληνιακά Χρονικά» το 1999.[5]

Το 1987, με τη μελέτη της «Το πορτραίτο μιας εποχής – ο 17ος αιώνας στην Κεφαλονιά» αναφέρεται στην ανθρωπολογία του νησιού την εποχή της Βενετοκρατίας.[6] Με τη Βενετοκρατία και την κοινωνική ιστορία θα ασχοληθεί και σε άλλες μελέτες της: Η «Ανταλλαγή ανθρώπου με ζώο (νοταριακή πράξη) και μοναστήρια της Κεφαλονιάς επί βενετοκρατίας θα δημοσιευτεί το 1989[7] ενώ, και πάλι στη Βενετοκρατία, θα αναφερθεί στον Ιερεμία Κατσαΐτη, Κεφαλονίτη επίσκοπο και ηγούμενο της μονής της Νέας Ιερουσαλήμ.[8] Αλλά και ο αγώνας του 1821 δεν θα την αφήσει ασυγκίνητη, αφού θα αναφερθεί στη ζωή του συνεργάτη του Καποδίστρια από την Πύλαρο, Ευαγγέλη Ποταμιάνου.[9]

Η ευρύτερη περιοχή της Παλικής και η ιστορία της θα είναι πάντα βασικό ερευνητικό της πεδίο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το σχολείο της Αγίας Θέκλης, λίγες δεκάδες μέτρα από το πατρικό της σπίτι και το κληροδότημα Λιβιεράτου, που τόσο σημαντικό ρόλο διαδραμάτισε στην εκπαίδευση των παιδιών της Παλικής.[10]

Η θέση της γυναίκας θα την απασχολεί διαρκώς – Από την εμβληματική περιγραφή της για την Κεφαλονίτισσα στο περιοδικό «Ηώς» το 1962[11] ως την ανακοίνωση της στο συνέδριο για τα 140 χρόνια από την Ένωση, δέκα χρόνια πριν, για τη θέση της Κεφαλονίτισσας στην εποχή του Ριζοσπαστισμού[12] η Ντιάνα στοχάζεται πάνω στον ιδιαίτερο ρόλο της γυναίκας σε μια κοινωνία πατριαρχικά δομημένη.

Από τα κείμενα της Ντιάνας για τους ομοτέχνους της που δημοσιεύονται σε αθηναϊκές εφημερίδες, περιοδικά τέχνης αλλά και επτανησιακά έντυπα, αναφέρουμε ενδεικτικά δύο: Ένα «αποχαιρετιστήριο» για τον Γιάννη Πεταλούδη, που δημοσιεύθηκε το 1994,[13] και μια ομιλία της στη Φιλαρμονική Σχολή Κεφαλληνίας για τον Γεράσιμο Σκλάβο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Η Κεφαλονίτικη Πρόοδος».[14]

Η λαογραφική της έρευνα έχει μια ιδιάζουσα …διαβολική χροιά, μια και θα ασχοληθεί με τις ευφάνταστες κατάρες των Κεφαλονιτών και την παρουσία του διαβόλου σ’ αυτές, θα τις ανακοινώσει μάλιστα και σε λαογραφικό συνέδριο.[15] Θα ασχοληθεί επίσης με τον τρόπο που βιώνεται το πένθος στην περιοχή της Αργολίδας.[16]

Η ενδεικτική αυτή αναφορά σε ορισμένες από τις επιστημονικές και κριτικές δημοσιεύσεις της Ντιάνας στόχο είχε απλά να δείξει το ευρύ φάσμα των ερευνητικών της ενδιαφερόντων, αλλά και τη θετική πρόσληψή τους από την επιστημονική κοινότητα. Πλάι στα βιβλία- λευκώματά της, οι μελέτες της είναι μια παρακαταθήκη για τον ερευνητή της Κεφαλονίτικης ιστορίας.

Η Ντιάνα των χρωμάτων ήταν και Ντιάνα των γραμμάτων. Όχι μόνο μέσα από τα επιστημονικά και κριτικά της κείμενα, αλλά και μέσα από τα αμιγώς λογοτεχνικά της κείμενα. Εκεί που ο λόγος της δεν περιορίζεται από την μεθοδολογία, τα «μέτρα και σταθμά» της επιστημονικής έρευνας, εκεί που αφήνεται ελεύθερη να δημιουργήσει, πάλι με επίκεντρο τη φύση, τον άνθρωπο, την καθημερινότητα, την ιστορία του, τον μικρόκοσμο κάθε ανθρώπου, κείμενα μυθοπλαστικής πεζογραφίας αλλά και ποιητικά κείμενα.

Ο θεατρικός λόγος, λόγος αλληλεξαρτώμενος με την «ζωντανή» επί σκηνής δράση, αλλά και με την «εικόνα» της σκηνογραφίας, απασχόλησε από νωρίς τη Ντιάνα. Στο «Νέο Θέατρο» του Βασίλη Διαμαντόπουλου, που ιδρύθηκε στα τέλη της δεκαετίας του 1950 η Ντιάνα συνεργάζεται ως σκηνογράφος και ανεβάζει, μαζί με τους μαθητές του Γυμνασίου της «Αθηναϊκής Σχολής» το έργο της «Χρύσα». Αλλά ο θεατρικός λόγος της θα ακουστεί και από το ραδιόφωνο. Η «Μέγιστη ‘Ωρα» θα ηχογραφηθεί από ηθοποιούς του Εθνικού Θεάτρου για τις θεατρικές βραδιές που συντρόφευαν τους ακροατές στα χρόνια του ραδιοφώνου.

Ήδη το 1960 συναντάμε ένα αφήγημα της Ντιάνας με τίτλο «Ο Πεζός και η συρτή» είχε δημοσιευθεί το 1960 στην Επτανησιακή Πρωτοχρονιά.[17] Δύο χρόνια αργότερα, το 1962 στο αφιερωμένο στην Κεφαλονιά τεύχος του περιοδικού «ΗΩΣ» θα συναντήσουμε ένα διήγημά της με τίτλο «Το τέλος του τρελλού». [18] Την επόμενη χρονιά, θα κυκλοφορήσει και η βραβευμένη συλλογή διηγημάτων της «Ανά τριάκοντα δευτερόλεπτα».[19] Ο τίτλος της είναι από το ομώνυμο διήγημα, που εκτυλίσσεται σ’ ένα φάρο, που στέλνει το φως του στην αφήγηση κάθε τριάντα δευτερόλεπτα. Το φυσικό τοπίο, οι αγωνίες και οι συγκρούσεις καθημερινών ανθρώπων στην ελληνική επαρχία, οι μικρότητες αλλά και οι μικρές χαρές που συγκροτούν τον κόσμο τους, διατρέχουν τα οχτώ διηγήματα της συλλογής. Οι δημόσιοι υπάλληλοι που ασφυκτιούν, μια φάρσα που φέρνει το μίσος ανάμεσα σε δυο πόλεις, η πεζοπορία προς το μοναστήρι του προστάτη Αγίου, η αναστάτωση που προκαλείται σε μια τοπική κοινωνία από τα επικείμενα αποκαλυπτήρια ενός αγάλματος, όλες οι ιστορίες έχουν ήρωες απλούς, καθημερινούς ανθρώπους, με μικρά στιγμιότυπα της ζωής τους, που καμιά φορά, με τον ίδιο, απλό τρόπο που ζουν, ανατρέπεται και παίρνει άλλες διαστάσεις. Η Κεφαλονιά, εννοείται, είναι παρούσα, ακόμη κι αν δεν μνημονεύεται ρητά. Αξίζει να ακούσουμε τον λόγο της Ντιάνας από το «τέλος του τρελλού», που αναφέρεται στον τρελό μιας πόλης τον Αβελάρδο, ο οποίος συγκρούστηκε με το δάσκαλο της πόλης.

Πολύ ταίριαζε στην πόλη ο τρελλός της, αλήθεια. Πάρα πολύ της έμοιαζε. Σαν παιδί της, μπορεί κανείς να πει, της έμοιαζε […]. Της έμοιαζε ακόμη και στη φυσιογνωμία ο τρελλός της. Ακόμη και στο απροσδιόριστο της ηλικίας. Της πήγαινε, θαρρείς, κι αυτό το όνομά του: εκείνο είταν πια που ταίριαζε και στους δυο.

Κι όλα τούτα κανείς δεν τάχε σκεφτεί πρωτύτερα.

Μονάχα αφού τέλειωσε εκείνη η μπερδεμένη ιστορία, τότε μόνο, η πολιτεία κυττάχτηκε για πρώτη φορά σ’ έναν αληθινό καθρέφτη – ως τότε καθρεφτιζόταν στα απατηλά νερά του λιμανιού της, μέσα στους πανηγυρικούς της, στην τοπική της εφημερίδα, όλο καθαρευουσιάνικους επαίνους και επιείκεια, ακόμη και στη σατιρική αυτοκριτική της. Και ξαφνικά, ύστερα από κείνη την αλλόκοτη ιστορία, η πολιτεία κυττάχτηκε στο «κατακάθαρο κρύσταλλο της αλήθειας» όπως είπε κάποιος ξένος περαστικός, που παρακολούθησε τα γεγονότα. Και τότε ξαφνιασμένη είδε κάτι το τρομερό! Το πρόσωπό της έμοιαζε εκπληκτικά με τον τρελλό! Είταν ο ίδιος ο τρελλός της.

Κανένας δεν ξανάκουσε πια για το Βελάρδο. Άλλοι είπαν πως τον έκλεισε ο νέος Δήμαρχος στο τρελλοκομείο. Κι άλλοι πως πέθανε ξαφνικά την επομένη. Ο ξένος που ακολούθησε τα γεγονότα είπε τελειώνοντας: Η πολιτεία δεν ακολούθησε αμέσως τον τρελλό της. Αν και αργότερα, είχε κι αυτή τον ξαφνικό της θάνατο, αλλόκοτη μοίρα για μια ολάκερη πολιτεία, αλήθεια. Ωστόσο, πιο σωστό θα ‘ναι να πει κανείς, πως είχε πεθάνει από χρόνια, πολύ πριν από τον τρελλό της.

Τελευταία άφησα την ποιητική συλλογή της Ντιάνας «Έρριξε του ήλιου πετριές»[20] που κυκλοφόρησε ακριβώς τριάντα χρόνια πριν. Το 1983. Ο ποιητικός λόγος της Ντιάνας, διαβάζοντας τη συλλογή της, μου έφερε στο νου τα εικαστικά της έργα. Ένιωσα όμως ότι είχε διάθεση να μιλήσει μέσα από τα ποιήματά της για πράγματα πιο βαθιά, εκείνα που δεν μπορούσαν να χωρέσουν στη ζωγραφική ή στα επιστημονικά της έργα. Αυτός που ρίχνει του ήλιου πετριές καταπιάνεται, λέει, με έργα δύσκολα ή ακατόρθωτα. Μιλάει για τον ορθό λόγο, ξεδιπλώνει κάπου κάπου έναν πεσιμισμό και μια υπαρξιακή αγωνία, μιλά για τη θυσία, κάποτε χρησιμοποιεί πολιτικούς συμβολισμούς, μιλά για το μυστήριο της ζωής και του έρωτα. Λυρική τις πιο πολλές φορές, με στίχο ελεύθερο, λέξεις που πλάθουν εικόνες, λέξεις που ήταν κάποτε εικόνες στην ψυχή της. Δεν θέλω να πω πιο πολλά. Θα ήθελα να ακούσουμε τα δικά της λόγια, κι έτσι να κλείσουμε. Τη δικιά της ποίηση. Διάλεξα ένα ποίημα, αυτό που με άγγιξε περισσότερο, και μ’ αυτό σας αποχαιρετώ. Το ποίημα λέγεται «Η αιωνιότητα του έρωτα».

Η αιωνιότητα του έρωτα

Είδα την καρδιά σου

μες στη βαθιά τη νύχτα

ωσάν χρυσό ένα δίσκο

πάνω στη θάλασσα να πλέει

και να ρέει

ολόγυρα χρυσάφι,

χωρίς να λειώνει.

Κι όλο ν’ απλώνει, ν’ απλώνει

η διάμετρός του –

τα ερωτικά σου μπράτσα τεντωμένα

απ’ τη μια άκρη του ορίζοντα στην άλλη.

Οι αχτίνες του –

τα ερωτικά σου μέλη

χρυσοβόλα βέλη

να εκτοξεύονται

στον απεριόριστο το χώρο

για το ταξίδι του φωτός.

…

Είδα την καρδιά σου

Μελανό σαν ίσκιο

Ασάλευτου αστερία

Στο βυθό.

Κι οι αχτίνες της αποκομμένες,

σ΄εκατομμύρια έτη φωτός απόσταση

να διαπερνούν αιώνια το μήνυμα

για το χρυσό το μέγα δίσκο

για το καινούριο Άστρο

το σβησμένο από καιρό.

ΗΛΙΑΣ Α. ΤΟΥΜΑΣΑΤΟΣ

[1] Πέτρος Πετράτος, «Το συγγραφικό έργο της Ντιάνας Αντωνακάτου = The writing work of Diana Antonakatou», ΟΔΥΣΣΕΙΑ Κεφαλλονιάς - Ιθάκης. 2006, σελ. 47-51 και στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.ithacanews.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=1002&Itemid=29 [πρόσβαση στις 26-12-2013]

[2] «Ο θάνατος του Ροβέρτου Γισκάρδου. Το πρακτικόν της Λατινικής Εκκλησίας Κεφαλληνίας (1264). Τοπογραφικαί και κοινωνιολογικαί διακριβώσεις», Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τόμ. 57, 1982, σελ. 327-337.

[3] «Ερευνες και συμπεράσματα γύρω από τη μεσαιωνική Κεφαλονιά με βάση το πρακτικό της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264», Βυζαντινά, τόμ. 12 (1983), σελ. 291-352.

[4] «Θέσεις, περιβάλλον, περιουσιακά στοιχεία βυζαντινών μονών του 13ου αιώνα στην Κεφαλονιά με βάση το πρακτικό της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264», Πρακτικά του Ε’ Διεθνούς Πανιονίου Συνεδρίου, τόμ. 1, 1989, σελ. 513-594)

[5] «Βιογραφικά του Γεωργίου Μεταξά ιερέως-συντάκτη της επιτομής (1677) του πρακτικού της Λατινικής Επισκοπής Κεφαλληνίας του 1264», Κεφαλληνιακά Χρονικά, τόμ. 8 (1999), σελ. 400-421.

[6] Το πορτραίτο μιας εποχής, ο 17ος αιώνας στην Κεφαλονιά, Πειραιάς: Αδελφότητα Κεφαλλήνων και Ιθακησίων Πειραιά, 1987.

[7] «Ανταλλαγή ανθρώπου με ζώο (νοταριακή πράξη) και μοναστήρια της Κεφαλονιάς επί βενετοκρατίας», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ. 32 (1989), σελ. 51-80.

[8] «Περί του Ιερεμία Κατσαΐτη: Επισκόπου Μαΐνης και ηγουμένου της Μονής Νέας Ιερουσαλήμ Κεφαλληνίας», Πρακτικά Α Συνεδρίου Λακωνικών Σπουδών (1980), σελ. 395-402.

[9] «Ο Ευαγγέλης Κυρ. Ποταμιάνος, αγωνιστής του 1821 και συνεργάτης του Καποδίστρια, και ο γιος του Ηλίας Ευ. Ποταμιάνος, νομομαθής και βουλευτής Σάμης Κεφαλληνίας», στα Πρακτικά του Συνεδρίου Η Πύλαρος στο διάβα του χρόνου : Επιστημονικό Συνέδριο, Δήμος Πυλαρέων, Επιμέλεια: Πέτρος Πετράτος. τ. 2, σελ. 209-228.

[10] «Το κληροδότημα Αναστασίου Γ. Λιβιεράτου και η συμβολή του στην εκπαίδευση της Παλικής – Κεφαλονιά», Πρακτικά του Συνεδρίου «Επτανησιακά Ιδρύματα Κληροδοτήματα: (19ος αι.-1953) : Η πνευματική-πολιτισμική και κοινωνική συμβολή τους»,Υπεύθυνος σύνταξης του τόμου: Γεώργιος Ν. Μοσχόπουλος, σελ. 175-200.

[11] «Η Κεφαλονίτισσα», ΗΩΣ, αρ. 58-60 (1962), σελ. 134-144.

[12] «Η θέση της Κεφαλονίτισσας την εποχή του ριζοσπαστισμού», ανάτυπο από τα Πρακτικά του Συνεδρίου «Η Ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα 1864-2004 : Επιστημονικό Συνέδριο» Βουλή των Ελλήνων, Ακαδημία Αθηνών - Εκδοτική επιμέλεια: Ελένη Γαρδίκα-Κατσιαδάκη, Ελένη Μπελιά.

[13] «Γιάννης Πεταλούδης (1923-1993): Η παρουσία ενός εκλιπόντος», Κεφαλληνιακά Χρονικά, τόμ. 6 (1994), σελ. 605-606.

[14] «Μνήμη του Γεράσιμου Σκλάβου : Ομιλία στη Φιλαρμονική Σχολή (12/8/1978)», Η Κεφαλονίτικη Πρόοδο., αρ. 79-80, Ιούλ.-Αύγ. 1978, σελ. 156-158.

[15] «Οι κεφαλονίτικες κατάρες με το διάβολο - κληρονομιά αρχαίου και βυζαντινού παρελθόντος : Ιστορικές μαρτυρίες: γλώσσας, θρησκείας, παράδοσης ενός τόπου με ιδιάζοντα χαρακτήρα φύσης και ανθρώπων», Πρακτικά του επιστημονικού συνεδρίου «Η Λαογραφία- Εθνογραφία στα Επτάνησα, Μνήμη Δημ. Σωτ. Λουκάτου»..

[16] «Το πένθος στην Αργολίδα: Από τη Νεοελληνική Λαϊκή Λατρεία», Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, τόμ. 23(1980), σελ. 545-559.

[17] «Ο Πεζός και η συρτή», Επτανησιακή Πρωτοχρονιά 1960, σελ. 288-289.

[18] ‘Το τέλος του τρελλού» είχε δημοσιευθεί και στο περιοδικό ΗΩΣ αρ. 58-60 (1962), σελ. 179-182, ένα χρόνο πριν την κυκλοφορία της συλλογής των διηγημάτων Ανά τριάκοντα δευτερόλεπτα, όπου επίσης συμπεριλαμβάνεται.

[19] Ανά τριάκοντα δευτερόλεπτα – Διηγήματα, Αθήνα: χ.ο., 1963.

[20] Έρριξε του ήλιου πετριές – Ποιήματα, Αθήνα: χ.ο., 1983.

Από την εκδήλωση «Για την Ντιάνα που αγαπάμε», Παρασκευή 27-12-2013, θέατρο «Κέφαλος»