Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ ΤΟ 16ο ΑΙΩΝΑ (1)

Είναι γνωστό πως μετά τις τουρκικές επιδρομές του τελευταίου τέταρτου του 16ου αιώνα, ιδίως την τρομερή επιδρομή του 1479, ο πληθυσμός της Ιθάκης, για τον οποίο ωστόσο δεν έχουμε ειδήσεις πόσος ήταν πριν από τις επιδρομές αυτές, είχε ελαττωθεί τόσο πολύ που η Βενετική Γερουσία αναγκάστηκε να προβεί στην έκδοση Διατάγματος (1504) προς τους Διοικητές του Στάτο ντα Μαρ της περιοχής του Λεβάντε να διακηρύξουν οτι, όποιος ήθελε να κατοικήσει στο νησί Βαλ ντι Κομπάρε, κοντά στην Κεφαλονιά, ακατοίκητο τότε ("isola al presente inabitata"), θα του δίνονταν από το Κράτος γαίες για καλλιέργεια και εγκατάσταση και σημαντικές φορολογικές διευκολύνσεις, όχι μόνο γι' αυτόν τον ίδιο, αλλά και για τους κληρονόμους του.

Στην περισπούδαστη μελέτη του για τον πληθυσμό των νησιών του Ιονίου, τη δημοσιευμένη μεταξύ 1910 και 1919 στην εφημερίδα "Οικονομική Ελλάς", ο καθηγητής Α.Μ. Ανδρεάδης παραθέτει πίνακα όπου αναγράφεται πως το μεν 1504 η Ιθάκη ήταν "έρημη" (προφανώς το "inabitata" του Διατάγματος του 1504), το δε 1575 έτρεφε μόνο εξήντα οικογένειες. Σχετικά με τις εξήντα αυτές οικογένειες του 1575, ο Ανδρεάδης (βλ. "Οικονομική Ελλάδα", 1910, σελ. 138), λέει επί λέξει τα εξής: "Τω 1575 ο αποχωρών Διοικητής της Κεφαλληνίας γράφει: Εις την Διοίκησιν της Κεφαλληνίας υπάγεται και η νήσος η ονομαζόμενη Θιάκι, ορεινοτάτη και άφορος, περιέχουσα πολλούς λιμένας, ιδίως το ονομαζόμενον Βαθύ ή Val di Compare. Εν τη νήσω ταύτη υπάρχουσι τρία μικρά χωρία (2) κατωκημένα υπό εξήντα περίπου οικογενειών αίτινες φοβούνται τα μάλιστα τους πειρατάς, καθ' οτι δεν υπάρχει κανέν φρούριον εις ό να δύναναι εν ανάγκη να καταφυγώσι". (3)

Μολονότι όμως η πληροφορία πως το Θιάκι του 1575 το κατοικούσαν εξήντα μόνο οικογένειες προέρχεται από επίσημο πρόσωπο, τον "αποχωρούντα" το έτος εκείνο Διοικητή της Κεφαλονιάς, έχουμε βασικούς λόγους να πιστεύουμε, καθώς θα δούμε αμέσως παρακάτω, πως, όπως και σήμερα, έτσι και τότε, η Κεφαλονιά δεν είχε πλήρη επίγνωση της καταστάσεως της Ιθάκης. Απόδειξη και το γεγονός οτι ενώ το 1575 το Θιάκι χαρακτηρίζεται από ανώτατο όργανο της Βενετίας ως "άφορο", στο Διάταγμα της Βενετικής Γερουσίας του 1504, βασισμένο προφανώς σε πληροφορίες από το διοικητικό κέντρο της Κεφαλονιάς, περιγράφεται ως "παραγωγό και καρποφόρο" (4)

Η "ερήμωση" της Ιθάκης, έπειτα από τις τουρκικές σφαγές, εξανδραποδισμούς και λεηλασίες των τελευταίων δεκαετιών του 15ου αιώνα και τις πειρατικές και ληστρικές επιδρομές που μάστιζαν τα νησιά του Ιονίου όλα εκείνα τα χρόνια, δεν μπορεί να ήταν απόλυτη. Η Ιθάκη είναι, βέβαια, μικρό νησί, αλλά ταυτόχρονα είναι και πολύ ορεινό, με πολλές κολπώσεις, λαγκάδια, απότομες και δύσβατες πλαγιές και με βλάστηση πληθωρική, προσφέροντας έτσι από τη φύση της άφθονα κρησφύγετα, γνωστά στους ντόπιους, άγνωστα όμως στους ξένους επιδρομείς. Αναμφισβήτητα, λοιπόν, αρκετοί θα ήταν εκείνοι που θα γλύτωσαν από το ανθρωποκυνηγητό των επιδρομέων κρυμμένοι μέσα σε απρόσιτα βράχια ή στους πυκνούς λόγγους, πυκνότερους ασφαλώς τότε και από σήμερα ακόμα που ορισμένες πλαγιές και λαγκάδια, έπειτα από την επικράτηση των πετρελαιοειδών, ρευστών ή αερίων, στους φούρνους, τη θέρμανση και την κουζίνα, είναι πια κυριολεκτικά αδιαπέραστα. Άλλοι πάλι θα πρόφτασαν ίσως να διαφύγουν σε γειτονικά νησιά ή στην απέναντι στεριά, απ' όπου θα ξαναγύρισαν, μόλις θα είχε περάσει η μπόρα, στις ερειπωμένες και απογυμνωμένες από τους επιδρομείς καλύβες τους. Έτσι, το "inabitata" του Διατάγματος μας φαίνεται μάλλον υπερβολικό.

Οπωσδήποτε, από τη στιγμή της εκδόσεως του Διατάγματος και έπειτα, όχι λίγοι πρέπει να ήταν εκείνοι που θα έσπευσαν να εγκατασταθούν στην Ιθάκη από τις γειτονικές κτήσεις της Βενετίας, όχι μόνο πριν από τη ναυμαχία των Εχινάδων το 1571, στην οποία θα χάθηκαν και πολλοί Θιακοί ναυτικοί, πράγμα που θα επέφερε νέα προσωρινή μείωση του πληθυσμού, αλλά και μετά την περίφημη ναυμαχία.

Μεταξύ των νέων εποίκων της Ιθάκης συγκαταλέγονται και κάτι Προσαλενταίοι από την Κέρκυρα, που πρέπει να ριζοβόλησαν στην Ιθάκη, στο βόρειο τμήμα της, μετά την έκδοση του Διατάγματος του 1504.

Στη Διαθήκη του Θιακοκερκυραίου Θοδωρή Προσαλέντη, καμωμένη στις 26 Απριλίου, π.ή. 1585, στο χωριό Σταυρόνικο (η Διαθήκη το λέει "στου Στραβονίκου") της Β. Ιθάκης, στην προσπάθεια του Διαθέτη να καθορίσει επακριβώς τη θέση των σκορπισμένων σε διάφορα σημεία (καλή ώρα σαν και τώρα!) μικροκτημάτων του, μνημονεύονται, εκτός από το Σταυρόνικο, όπου και συντάχτηκε η Διαθήκη, οι εξής είκοσι έξη αγροτικές τοποθεσίες, οι περισσότερες από τις οποίες εξακολουθούν ως σήμερα να έχουν τα ίδια ονόματα: Παναγία στα Χωρδάκια (Χωριουδάκια), Φρίκες, Κάλαμος, Αργαστήρι, Καμίνια, Πουγκάς, Μελάνυθρος (Μελάνυδρος), Κούμαρος, Αμπέλια, Λαγκάδι, στου Σαμικού, Ασπροσυκιά, Νίμερος(;), Πόλη (σημαντικό τοπωνύμιο, γιατί στην περιοχή αυτή πολλοί αρχαιολόγοι τοποθετούν το οδυσσειακό άστυ), Μύλος, Λίθος, "στις Ελιές", Άη - Βλάσης, Αγία  Παρασκευή, Αγία Μαρίνα, Τρικουλάτο, Λουτρό, Ρισάνο, Λύδι, Μαγουλάς.

Είναι αξιοπρόσεχτο ότι ανάμεσα σ' αυτά τα τοπωνύμια τέσσερα έχουν ονόματα εκκλησιών. Εκτός από την Αγία Μαρίνα, που χαρακτηρίζεται στη Διαθήκη ως ενοριακός ναός, και θα ήταν τότε κατά συνέπεια σε χρήση ως τέτοιος, για τα άλλα τρία δε διασαφηνίζεται αν υπήρχαν ακόμα τότε οι εκκλησιές ή τα ερημοκκλήσια από τα οποία θα είχαν πάρει το όνομά τους. Βέβαια, αυτό δεν αποκλειέται όπως δεν αποκλείεται οι ονομασίες να οφείλονται σ' εκκλησιές σε ερειπιώδη κατάσταση ή και που είχαν χαθεί εντελώς τα ίχνη τους. Στην τελευταία εκδοχή, η διατήρηση των ονομασιών αυτών, όπως άλλωστε και όλων ίσως των άλλων, οφείλεται στην παράδοση και η παράδοση δε συμβιβάζεται με την παντελή ερήμωση της Ιθάκης. Έχει ήδη τονιστεί και από άλλους (5) , που αναφέρονται σ' ολόκληρο το νησί, πως αρχαιοπρεπή τοπωνύμια, όπως Μελάνυθρος, Φηγαλία, Κιόνι, Δρυμώνας, Λαχός, Άγρι, Αγρός, Λεύκη, Φυλλιτού, Κάλαμος, Κριτάμι, Άμπελος, Ελληνικό, Βουκέντης κλπ., δε θα επιζούσαν ως τις ημέρες μας αν το νησί είχε υποστεί πλήρη ερήμωση, αν είχε δηλαδή κοπεί η παράδοση. Η παράδοση δε συνεχίζεται μόνη της. Χρειάζεται ανθρώπους για να συνεχιστεί.

Ας δούμε τώρα πόσους ανθρώπους αναφέρει η Διαθήκη Προσαλέντη του 1585, είτε δηλαδή σχετικά με τους κληρονόμους του Διαθέτη, είτε σχετικά με την οροθεσία και τον επακριβή προσδιορισμό των κτημάτων του. Στη Διαθήκη Προσαλέντη έχουμε δεκαεφτά επώνυμα, που αντιστοιχούν σε δεκαοχτώ οικογένειες: Προσαλέντης (Θοδωρής, ο Διαθέτης), Προσαλέντης (Γληγόρης, ο θείος του πρώτου, άλλη οικογένεια), Κλουδάκης (Δημήτρης, πρωτοπαπάς και συμβολαιογράφος, "νοτάριος υπό βασιλικής εξουσίας", διορισμένος δηλαδή από τις βενετσιάνικες Αρχές), Βρετ(τ)ός (ο "παπά κυρ - Γιώργης"), Μαυρομμάτης, Μαυροκέφαλος, Νουτσάτος, Μπράτος(;), Μαρούλης, Μήτσουρας, Κρικόπουλος, Προκόπης, Κόκκαλης (Κοκκόλης;), Κουτσουβέλης, Γαβρίλης, Φειδιός(;), Ραυτόπουλος και Γαλάτης. Όλα, εκτός από το Κρικόπουλος και τα τρία δυσανάγνωστα (όπου ερωτηματικά), διατηρούνται στην Ιθάκη ως τις ημέρες μας.

Οι δεκαοχτώ οικογένειες της Διαθήκης Προσαλέντη αναφέρονται σε μια μικρή Διαθήκη σχετικά με μικροκτήματα σε μια περιορισμένης εκτάσεως περιοχή της Β. Ιθάκης μόνο. Σίγουρα στην ίδια περιοχή θα υπήρχαν κι άλλες οικογένειες με τα χωράφια των οποίων δε συνόρευαν τα αγροτεμάχια του Προσαλέντη για ν' αναφερθούν κι αυτά στη Διαθήκη. Οι δεκαοχτώ, συνεπώς, οικογένειες της Διαθήκης αποκλείεται να ήταν οι μόνες οικογένειες που ζούσαν τότε, δέκα μόλις χρόνια μετά το 1575 του δημογραφικού πίνακα Ανδρεάδη, στο Σταυρόνικο της Ιθάκης. Θα ήταν υπερβολή να τις διπλασιάσουμε ή να τις τριπλασιάσουμε ακόμα; Συνεπώς, μόνο το Σταυρόνικο, τμήμα της Β. Ιθάκης, πρέπει αν είχε τότε πληθυσμό ίσο, αν όχι και μεγαλύτερο, των εξήντα οικογενειών του 1575. Τουλάχιστον ισάριθμος θα ήταν και ο πληθυσμός της Ν. Ιθάκης και κάπως μικρότερος ο πληθυσμός του μεγάλου κεντρικού όγκου του Νηρίτου με τους αυλώνες του προς τα σημερινά χωριά του Σταυρού και του Κιονιού.

Η Διαθήκη Προσαλέντη μας παρουσιάζει πάντως μιαν αγροτική περιοχή της Ιθάκης αρκετά πυκνά κατοικημένη και καλά οργανωμένη - με ενορίες (γιατί για να γίνεται στη Διαθήκη λόγος για "ενορία της Αγίας Μαρίνας" θα πει πως υπήρχαν στην περιοχή και άλλες ενορίες), με πρωτοπαπά και μάλιστα νοτάριο πρωτοπαπά, με άλλο παπά, που κατανομάζεται στη Διαθήκη, και δεν αποκλείεται η ύπαρξη και άλλων ακόμα, για να δικαιολογηθεί πλήρως ο τίτλος του Κλουδάκη ως "πρωτοπαπά".

Αν, λοιπόν, όλο το Θιάκι είχε δημογραφική πυκνότητα ανάλογη με αυτή του Σταυρόνικου, το αναπόφευκτο συμπέρασμά μας είναι πως οι εξήντα οικογένειες του πίνακα Ανδρεάδη είναι πολύ κάτω της πραγματικότητας, όσο κι αν αυξήθηκε ο πληθυσμός του νησιού μέσα στη δεκαετία που χωρίζει το έτος στο οποίο αναφέρεται ο Διοικητής της Κεφαλονιάς από το έτος της συντάξεως της Διαθήκης.

Σχετικά με την "ερήμωση" της Ιθάκης υπερβολικός μας φαίνεται προς τα κάτω και ο Α. Μηλιαράκης (6), τον οποίο όμως ανασκεύασε εδώ και πενήντα χρόνια ο Θιακός λόγιος Π.Ι. Μαυροκέφαλος στη σύντομη μελέτη του με τον τίτλο Η Ερήμωσις της Ιθάκης.

Αξίζει ίσως να προσθέσουμε εδώ και μιαν άλλη παρατήρηση, ένα άλλο συμπέρασμα που βγαίνει από τη μελέτη της Διαθήκης Προσαλέντη. Η λέξη "ελιά" αναφέρεται μόνο μια φορά στη Διαθήκη του, όχι ως δέντρο σε κάποιο του κτήμα, αλλά ως τοποθεσία: "στις Ελιές". Στα χωράφια του Προσαλέντη υπάρχουν, σύμφωνα με τη Διαθήκη, άλλα δέντρα (συκιές, συκαμινιές), όχι όμως ελιές, κάτι που κάνει εύλογα εντύπωση, γιατί σήμερα δεν υπάρχει ίσως χωράφι (εκτός αν πρόκειται για λόγγο ή αμπέλι) που να μην έχει μέσα και ελαιόδεντρα. Επίσης, για να πάρει μια τοποθεσία την ονομασία της από μερικές ελιές που ήταν εκεί, σημαίνει ότι τα ελιόδεντρα σπάνιζαν ακόμα τότε στην Ιθάκη. Αυτό όμως δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, γιατί το Διάταγμα της Βενετικής Γερουσίας (άλλο Διάταγμα αυτό καίριας σημασίας για την Ιθάκη) προς όλες τις  κτήσεις της Γαληνότατης από τη Δαλματία ως την Κρήτη, που υποχρέωνε τους κατοίκους των κτήσεων αυτών, τους από παλιά εκεί εγκατεστημένους και τους εποίκους, να καλλιεργήσουν, μέσα σε δυο χρόνια, όλα τα ελιόδεντρα των κτημάτων τους, να κεντρώσουν ήμερες όλες τις αγριελιές και να φυτέψουν από οχτώ δέντρα σε κάθε "μουντζούρι" ("misura") γης, δηλαδή σε κάθε 1200 τετραγωνικά μέτρα, όπου ελιές δεν υπήρχαν, εκδόθηκε μόλις στις 25 Νοεμβρίου του 1623, τριάντα οχτώ χρόνια μετά τη σύνταξη της Διαθήκης Προσαλέντη. Το ενδιαφέρον της Βενετικής Γερουσίας για την καλλιέργεια της ελιάς στις κτήσεις της δεν ήταν, βέβαια, αλτρουιστικό, αλλά οφειλόταν στο ότι το λάδι αποτελούσε ένα από τα πιο προσοδοφόρα κρατικά μονοπώλια, μια και όλη η παραγωγή, αγορασμένη σε χαμηλές τιμές, συγκεντρωνόταν στη Βενετία, απ' όπου γινόταν η εξαγωγή σε πολύ μεγαλύτερες τιμές προς όφελος του κρατικού προϋπολογισμού, μέτρο όμως που, όσο κι απέβλεπε στον πλουτισμό της Βενετίας, ευεργέτησε αφάνταστα και τα νησιά μας.

Π. Γ. ΚΑΛΛΙΝΙΚΟΣ

Μοντεκάρλο, Φεβρουάριος 1982

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Πρωτοδημοσιεύτηκε στο Δελτίο της Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας, 1982.

2. Πρόκειται, βέβαια, για τα χωριά στην περιοχή των σημερινών χωριών Εξωγής, της Ανωγής και του Περαχωριού. Με Βαθύ εννοείται εδώ λιμάνι.

3. Βασιζόμενος στον Ανδρεάδη, σε εξήντα μόνο οικογένειες υπολογίζει τον πληθυσμό της Ιθάκης το 1575 και ο δοκιμότατος συνήθως Σπύρος Μ. Θεοτόκης. (Βλ. το γνωστό έργο του για τη Βενετοκρατία στα Επτάνησα). Από το άλλο μέρος όμως έχουμε την Αναφορά του Βενετού Προβλεπτή της Κεφαλονιάς, κατά το τέλος του 16ου αιώνα, Basadonna, κατά την οποία το νησί είχε το 1590 1.500 ανθρώπους. "Τρεις πόλεις (sic) οικούνται επί της νήσου ταύτης", λέει ο Basadonna, "ων ή μεν ονομάζεται Βαθύ, παρ' αυτήν δε κείται κάλλιστος λιμήν, φέρων το αυτό όνομα, ενώ πρότερον εκαλείτο Val di Compare, η δε δευτέρα Ανωγή (Anoi) και η τρίτη Στραβονίκιον". Ο Basadonna βρίσκεται έτσι πιο κοντά στα συμπεράσματα στα οποία καταλήξαμε κι εμείς από τη μελέτη ελληνικής πηγής, της Διαθήκης Προσαλέντη, οτι δηλαδή ο πληθυσμός της Ιθάκης το 1575 αποκλείεται να έφτανε τις εξήντα οικογένειες μόνο. (Τα σχετικά με την Έκθεση Basadonna αναφέρονται και στη μονογραφία του Πάρτς Κεφαλληνία και Ιθάκη, που μεταφράστηκε στην ελληνική και δημοσιεύτηκε από το Λ.Γ. Παπανδρέου το 1892, απ' όπου και πήραμε το παραπάνω χωρίο).

Προσθέτουμε οτι στα 1527 οι Τούρκοι, με ναύαρχο τον τρομερό, εξωμότη ίσως, Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσσα, ξαναχτύπησαν τη Βενετία στις κτήσεις της στο Ιόνιο και το Αιγαίο, προκαλώντας νέα μείωση του πληθυσμού των νησιών. Τον επόμενο χρόνο ο Χαϊρεντίν μπήκε και στην Αδριατική και κατατρόπωσε σε ναυμαχία τους Βενετούς και τους συμμάχους τους. Έτσι μόνο μετά την υπογραφή της Τουρκοβενετικής Συνθήκης του 1540 βρήκαν κάπως την ησυχία τους τα νησιά. Ξέρουμε οτ ο Μπαρμπαρόσσας ρήμαξε (1535) την Κεφαλονιά σε τετοιο σημείο, που, παρά το νέο εποικισμό της, ο πληθυσμός της στα 1548 μόλις και ξεπερνούσε τις 15.000. Δεν έχουμε πληροφορίες για το Θιάκι, φαίνεται όμως πως ο Μπαρμπαρόσσας δεν το πολυπρόσεξε. Μεταξύ των νέων εποίκων στα νησιά του Ιονίου περιλαμβάνονται και πολλοί Αρβανίτες στρατιώτες από την Πελοπόννησο και την Ήπειρο. Έχουμε ακόμα και σήμερα στο Θιάκι περί τα δέκα αρβανίτικα επώνυμα, όπως τα Γρίβας, Δόριζας, Ντόβας, Μουζάκης και άλλα (βλ. Κώστα Μπίρη, Αρβανίτες, οι Δωριείς του νεωτέρου ελληνισμού, Αθήνα 1960, καθώς και Κώστα Καιροφύλα, Η Επτάνησος υπό τους Βενετούς, Αθήνα 1942, Σπύρου Θεοτόκη, Βενετοκρατία, Κέρκυρα 1914, και Αρ. Κόλλια, Αρβανίτες και η καταγωγή των Ελλήνων, Αθήνα 1985).

4. Βλ. το σημείωμά μου γύρω σπό τη Διαθήκη ενός Θιακοκερκυραίου.

5. Τους Π.Ι. Μαυροκέφαλο, Ν. Παυλάτο και Αθ. Λεκατσά.

6. Βλ. Α. Μηλιαράκη, Γεωγραφία Πολιτική, Νέα και Αρχαία, του Νομού Κεφαλληνίας, Αθ., 1890. Σημειώνουμε οτι χρειάζεται προσοχή όταν διαβάζουμε Μηλιαράκη. Πολλά από τα Θιακά επώνυμα που αναφέρει είναι απλώς παρατσούκλια. Έχει επίσης λάθη σε τοπωνύμια και υψόμετρα. Και μερικά συμπεράσματά του πρέπει ν' αντιμετωπίζονται μ' επιφύλαξη.

Σημειώνω ακόμα εδώ οτι σύμφωνα με αναφορά του Προβλεπτή Κεφαλονιάς F. Boldu, ο πληθυσμός της Ιθάκης στα 1622 ήταν 2.500 και σύμφωνα με άλλη αναφορά (του Προβλεπτή Michel στο Δόγη της Βενετιας) ο πληθυσμός του νησιού έφτασε, στα 1655, τις 4.500. Βλ. Παρτς, Κεφαλληνία και Ιθάκη και Γ. Μοσχόπουλου, Ιστορία της Κεφαλονιάς, τόμος Α', Αθήνα 1985. Τέλος, ο Coronelli (1685) ανεβάζει τον πληθυσμό της Ιθάκης στον απίθανο, ανυποψίαστο, αριθμό των 15.000: "Gli habitanti arrivano al numero de quindici mille, buona parte de quali sono fuorusciti, ed esiliati dall' isole del Zante, Corfu e Cefalonia" (Memorie Istoriografiche κτλ.)