ΛΑΖΑΡΕΤΟ: ΟΙ ΦΥΛΑΚΕΣ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ

Μια από τις βασικές μέριμνες του Κράτους της Αθήνας, μετά την Ένωση των επτά νησιών με την Ελλάδα, ήταν να αξιοποιήσει αμέσως, όλο το υφιστάμενο δυναμικό, κυρίως σε κτιριακή υποδομή που κληρονόμησε από τους απερχόμενους Άγγλους κυρίαρχους. Κι όσο για τα φρούρια της Κεφαλονιάς, ξεπερασμένης τεχνολογίας και αμφίβολης αμυντικής ικανότητας μετά τις νέες πολιτικές και τεχνικές μεταβολές, η Αρχή φρόντισε να τα παραλάβει τυπικά και αρκετά καθυστερημένα, οκτώ ολόκληρους μήνες μετά τον προσδιορισμένο χρόνο, με μεγάλη μάλιστα απροθυμία των στρατιωτικών αρχών.

Μεγαλύτερη προθυμία δείχτηκε για τους στρατώνες, προφανώς γιατί τα κτίρια τους, ολόκληρα συγκροτήματα, βρίσκονταν σε άριστη κατάσταση και θα μπορούσε να χρησιμοποιηθούν σε ανάλογες υπηρεσίες!

Εκεί όμως που η Ελληνική Εξουσία έδειξε εξαιρετική σπουδή και φροντίδα ήταν τα δεσμωτήρια, τα οποία με την ασφάλεια που επρόσφεραν, τα προόριζε να αποσυμφορήσει τις κορεσμένες ήδη φυλακές της άλλης Ελλάδας!

Δύο μόλις μήνες μετά την εγκατάσταση των ελληνικών Αρχών, φθάνει στην Κεφαλονιά η πρώτη αποστολή «δεσμίων» από τη Χαλκίδα, για να εγκλειστούν στις φυλακές του Αργοστολιού, που θεωρούνται από τις πιο ασφαλείς και σύγχρονες του Ελληνικού Βασιλείου. Έργο του δεύτερου στη σειρά Άγγλου Τοποτηρητή Ιάκωβου Καρόλου Νάπιερ, τα δεσμωτήρια Αργοστολιού, είχαν οικοδομηθεί στ δεκαετία του 1820, σχεδιασμένα ακριβώς για ένα τέτοιο σκοπό, με τα καταλληλότερα οικοδομικά υλικά και τις αυστηρότερες προδιαγραφές της εποχής τους, για ένα τέτοιο έργο, που μπορούσε στην υπέρτατη ανάγκη να χρησιμοποιηθούν και σαν φρούριο για άμυνα.

Οι κατάδικοι μετήχθησαν χωρίς απαραίτητα εφόδια για μια, έστω και έγκλειστου, στοιχειώδη διαβίωση, για τα οποία επιβαρύνθηκε το Τοπικό Ταμείο Κεφαλονιάς, με λίκρες στερλίνες 8.16.3. Παρόμοιες αποστολές θα συνεχιστούν τακτικά, και συγκεκριμένα τον Δεκέμβρη της ίδιας χρονιάς, φθάνουν από το Ναύπλιο 15 νέοι δέσμιοι, επίσης για τις φυλακές του Αργοστολιού, οι οποίοι «εκλείσθησαν ασφαλώς εν τοις οικείοις κελίοις». Επειδή πρόκειται περί «βαρυποινιτών καταδίκων» η μεταφορά τους έγινε με το πολεμικό ατμόπλοιο «Αφρόεσσα».

Ουσιαστικά πρόκειται για θανατοποινίτες, για τους οποίους εσύντρεχαν κάποιοι λόγοι να μη εκτελεστεί η ποινή τους. Για τούτο μόλις μετάγονται στις ασφαλείς και απαραβίαστες φυλακές του Αργοστοκιού, κάτω από μια αυστηρή και πειθαρχική διεύθυνση, με Βασιλικό Διάταγμα μεταβάλλεται «εις δια βίου δεσμά ή θανατική ποινή».

Χάρη στις νεοαποκτημένες φυλακές της Επτανήσου, ως φαίνεται, λύθηκε ένα σοβαρό πρόβλημα που αντιμετώπιζε το τότε ελληνικό σωφρονιστικό σύστημα. Την εποχή αυτή, που η ληστεία μαστίζει την ελληνική επικράτεια και η αυτοδικία θέτει στο περιθώριο την θεσμοθετημένη Δικαιοσύνη, κρίνεται πως η απόλυτη αυστηρότητα αποτελεί το μοναδικό μέσον για την εξάλειψη της πρώτης και την αποδυνάμωση της δεύτερης. Έτσι η θανατική ποινή είναι συνηθισμένη ετυμηγορία των δικαστηρίων, για σχετικά αδικήματα. Μόνο έτσι πίστευαν όπως ή ύπαιθρος θα μπορούσε να ανακουφιστεί από τη βία των ανυπότακτων και την αγριότητα των εκδικητών, που διαιώνιζαν το έγκλημα με την τυφλή βεντέτα.

Πολλοί από τους καταδικασμένους έχουν ισχυρούς προστάτες και για άλλους μια τέτοια ποινή, η θανατική, είναι ακραία σε σχέση με τη φύση του αδικήματος τους. Και για τους πρώτους και για τους δεύτερους, η Εξουσία, αφού εξάντλησε τα όρια της ως προς την ποινή, δείχνει και την ενδοτικότητα της χαρίζοντας τη ζωή τους προστατευόμενους της, φτάνει να εξασφαλιστεί πως δε θα υποτροπιάσει το έγκλημα με την προσωπική συμμετοχή τους.

Μια τέτοια παραχώρηση στις ελλαδικές φυλακές δεν είναι και τόσο πρόσφορη, γιατί και οι αποδράσεις είναι ευκολότερες, αλλά και η σύμπραξη φίλων, συνεργών και συγγενών είναι περισσότερο εφικτή. Έπειτα η εκτέλεση επρόσφερε και κάποια λύση στο πρόβλημα του κορεσμού των χώρων εγκλεισμού, που έπρεπε συνεχώς να ελευθερώνονται από το υπερβάλον περιεχόμενο, για να μπορούν να δεχτούν τους επόμενους.!

Τα Νησιά με τις συστηματικές φυλακές τους και τα φρούρια τους, όσα προσφέρονταν για μια τέτοια μετατροπή, έδωσαν και το χώρο, μα κυρίως την ασφάλεια που προσδοκούσε η Αρχή, για να παραχωρήσει στο βήμα της χαριτοδοσίας.

Περιβαλλόμενα από θάλασσα, που εμποδίζει την προσέγγιση συμμοριών, ή ομάδων που θα αποτολμούσαν την απελευθέρωση κατοίκων, με τις γερές κτιριακές τους κατασκευές και το κυριότερο απομονωμένα, ώστε η απόδραση να μπορεί έγκαιρα να εντοπίζεται και να διερευνάται, σε ένα πολύ περιορισμένο εδαφικά χώρο, επρόσφεραν από τη μια μεριά την αποθάρρυνση σε κείνους που μπορούσε να διανοηθούν να αποδράσουν και συγχρόνως πολλαπλασίαζαν τους διαθέσιμους χώρους εγκλεισμού!

Χάρη όμως στην «ποιότητα» και βαρύτητα των καταδίκων που φιλοξενούσαν, δε άργησαν να μεταβληθούν σε ανώτατα εκπαιδευτήρια του εγκλήματος, σε σχολές μαθητείας μεθόδων και εγκληματικών συστημάτων, γιατί ο τρόπος σωφρονισμού, που λειτουργούσε σ’ αυτές, ήταν τελείως καθυστερημένος και η συμπεριφορά των σωφρονιστών απάνθρωπη!

Η Εξουσία χαρίζοντας τη ζωή δεν αποσκοπούσε να χαριστεί στον άνθρωπο, αλλά απέβλεπε στη δική της εξυπηρέτηση, μεταβάλλοντας, απλώς τα μέσα.

Κάτω όμως από τις συνθήκες αυτές και με τις συνεχιζόμενες αποστολές, οι φυλακές Αργοστολιού, γρήγορα κορέστηκαν και η διαβίωση των κρατουμένων έγινε προβληματική. Έφθασε εποχή να κρατούνται πάνω από 250 κατάδικοι βαρυποινίτες, χώρια οι υπόδικοι, οι χρεώστες και οι ελαφροποινίτες, σε ένα συγκρότημα που είχε κατασκευαστεί για να «σωφρονίζει» τους μισούς!

Τότε οι Αρχές σκέφτηκαν να χρησιμοποιήσουν το Λαζαρέτο, το μικρό, φρουριακής κατασκευής συγκρότημα που οικοδομημένο πάνω σε ένα νησάκι δέσποζε στην είσοδο της πρωτεύουσας της Ιθάκης, το Βαθύ. Το κτίριο αυτό οικοδομήθηκε με αρχικό προορισμό να χρησιμεύει ως λοιμοκαθαρτήριο.

Στην διάρκεια των ξένων κατακτήσεων, ως και τα ομώνυμα του στα άλλα νησιά, πρόσφερε τεράστιες υπηρεσίες στην υγεία του πληθυσμού, όταν οι επιδημίες θέριζαν τις άλλες επικράτειες, και ιδίως τις απέναντι ελλαδικές ακτές. Μετά την αποχώρηση των Αγγλικών Αρχών, που ατόνισαν οι υγειονομικοί έλεγχοι, μεταβλήθηκε σε κρατητήρια, αφού για λίγο καιρό αφέθηκε στη φθορά του χρόνου και τη διάβρωση του υγρού περιβάλλοντος που το φιλοξενούσε.

Αυτά τα ακατάλληλα για διαβίωση, αλλά ασφαλέστατα για διασφάλιση κρατουμένων κτίρια, σκέφθηκε η Αρχή να τα αξιοποιήσει στο ανώτατο δυνατό επίπεδο με δεδομένο πως, η απομόνωση τους μέσα στη θάλασσα χωρίς πρόσβαση στη στεριά, ακόμα και τη νησιώτικη, τα καθιστούσε ασφαλέστατα σε περιπτώσεις αποπειρών απόδρασης. Όσο για την γειτνίαση τους με την πόλη όπου έδρευαν οι τοπικές Αρχές, έδινε τη δυνατότητα του καθημερινού ελέγχου, ώστε να καταστούν δεσμωτήρια ασφαλέστερα και από εκείνα ακόμα του Αργοστολιού από τα οποία οι αποδράσεις δε έλειψαν, παρά την ασφαλομανή επιβλητικότητα τους.

Έτσι άρχισε η διακίνηση κρατουμένων από τις φυλακές Αργοστολιού, σε κείνες της Ιθάκης, που συνεχίστηκε για χρόνια και όταν ακόμα ο παράγοντας χώρος δεν ήταν εκείνο που την επέβαλε, αλλά το στοιχείο απομόνωση.

Όχι λίγες φορές κρατούμενοι, παραβλέποντας την αυστηρότερη επιτήρηση, επιζητούν με αιτήσεις τους την μεταγωγή τους, είτε γιατί κατάγονται από την ευρύτερη περιοχή και επιθυμούν να βρίσκονται σε συχνότερη επαφή με τις οικογένειες τους, είτε γιατί, κι αυτοί είναι οι περισσότεροι, θέλουν να λυτρωθούν από τον ασφυκτικό συνωστισμό των φυλακών του Αργοστολιού.

Είναι και μια Τρίτη κατηγορία μεταγομένων καταδίκων. Οι ταραχοποιοί και οι απείθαρχοι. Αυτοί συνήθως κατάγονται από την Κεφαλονιά και μετατοπίζονται για να σπάσουν οι σύνδεσμοι τους, να διαλυθούν οι διασυνδέσεις τους και να απομονωθούν από τον οικογενειακό τους χώρο, και προς τιμωρία, και σαν μέσο προληπτικής προστασίας.

Η απόφαση εκτελείται μετά από αίτηση του διευθυντή δεσμοφύλακα, στην εφορευτική επιτροπή των δεσμωτηρίων και έγκριση του Υπουργού Δικαιοσύνης, ο οποίος διατάσσει τη μεταγωγή.

Όταν κι αυτοί και οι άλλοι, των κατηγοριών που αναφέραμε, εγκατασταθούν στους νέους χώρους καταδίκης των, τότε θα αντιληφθούν, πως ούτε ο χώρος είναι πιο άνετος, ούτε λιγότερο ανθυγιεινός. Όσο για την συμπεριφορά των φυλάκων τους θα διαπιστώσουν πως είναι εξίσου απάνθρωπη και καταπιεστική. Η αρμύρα και η υπερβολική υγρασία, έχουν διαβρώσει τα παλιά κτίρια της αγγλοκρατίας και οι βαρυποινίτες κατάδικοι σαπίζουν, για τούτο σπάνια, εγκαταλείπουν τους χώρους αυτούς ζωντανοί!

Ήδη από τα τέλη του 1864, ταυτόχρονα δηλαδή σχεδόν με τη διοχέτευση καταδίκων στις φυλακές Αργοστολιού, αρχίζει η αντίστοιχη αποστολή από Αργοστόλι στην Ιθάκη. Δέκα χρόνια κατόπι η

Έπρεπε να περάσουν εκατό τόσα χρόνια για να βελτιωθεί κάπως και να πυκνώσει η συγκοινωνία της Ιθάκης με την Κεφαλονιά και το πέραμα του Πισαετού, που για δεκαετίες αποτελούσε το αποκλειστικό και όχι ακίνδυνο μέσο επαφής και επικοινωνίας, να αντικατασταθεί με νεότερα και πιο ασφαλή πλωτά μέσα, στο θαλάσσιο άξονα Σάμη Βαθύ.

Όσο για τις φυλακές, από αφηγήσεις προκύπτει πως κρατήθηκαν σε λειτουργικότητα, παρά τις φθορές του χρόνου και της θάλασσας, μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας, και σ’ αυτές «φιλοξενήθηκαν» Τούρκοι αιχμάλωτοι των πολέμων, ανάμεσα στις δυο ακτές του Αιγαίου.

Μη παραβλέπεται πως η τότε εποχή επιβάλλει τη στέρηση της ελευθερίας όχι μόνο προς σωφρονισμό, μα και σαν τιμωρία! Με αυτά τα δεδομένα η υποβάθμιση ενός χώρου οικιστικά, που έχει αυτόν τον προορισμό, τον αναβαθμίζει λειτουργικά. Όσο γρηγορότερα η φυλακή οδηγεί στο θάνατο, τόσο ασφαλέστερα η Πολιτεία απαλλάσσεται από τους «εχθρούς» της, με μια διαδικασία που κρατά αμόλυντα και άμωμα τα χέρια της!..

Έτσι πρέσβευε μια κοινωνία, που ποτέ δεν διανοήθηκε να προβληματιστεί πάνω στα βαθύτερα αίτια που οδηγούν στο έγκλημα, εννοείται των αδύνατων, που πάντοτε θεάται από πάνω προς τα κάτω μεγεθυμένο, ενώ το έγκλημα της κορυφής θεώμενο αντίστροφα, οπτικά σμικρύνεται!...

Είναι σφάλμα ο προσδιορισμός πως η κοινωνία συνθέτει μια πυραμίδα. Σύγκειται από πλήθος πυραμίδες που οι κορυφές των κάτω στηρίζουν τις βάσεις των ανώτερων.

Στην κορυφή της κάθε μιας στέκει ένας Εξουσιαστής, δούλος στους ανώτερους του και δήμιος των παρακατιανών του! Ο αγώνας για την αναρρίχηση δεν είναι αγώνας βελτίωσης της ζωής. Είναι αγώνας ερμηνείας του αδικήματος και μεταβολής οπτικού πεδίου στο κοινωνικό εμβαδόν.

Όσο ανεβαίνεις τόσο η ανομία μεταβάλλεται σε τίμημα, και το έγκλημα του κατώτερου αποτελεί λειτουργικό δικαίωμα του κορυφαίου Εξουσιαστή.

Σε μια τέτοια ασταθή κοινωνική ισορροπία, οι φυλακές επρόσφεραν την αποτελεσματική υπηρεσία να δέχονται όσους μπορούσε να κλονίσουν τη φαινομενική ευστάθεια της, δηλαδή τους αμφισβητίες της και τους καταλύτες των ξεπερασμένων δομών της. Και οι τέτοιοι, τα χρόνια εκείνα και τα μεταγενέστερα δεν λείψανε, γιατί δεν σταμάτησαν να υπάρχουν οι κοινωνικές πυραμίδες που στηρίζουν τη δύναμη του ενός, πάνω στο δικαίωμα των πολλών.

Αυτός είναι ο λόγος που οι φυλακές της Ιθάκης, όπως και τόσες άλλες, κτιριακά φαντάσματα, κρατήθηκαν σε λειτουργία, σε πείσμα της αναπηρίας τους για ένα τέτοιο προορισμό.

Από τα τέλη όμως της δεκαετίας του ’20, ο χρόνος και η φύση, υπερβάλλοντας τις επιθυμίες και τις επιλογές της ανθρώπινης προπέτειας, επεργάστηκαν την κτιριακή κατάρρευση του παλαιού Λαζαρέτου, στην είσοδο του λιμανιού της Ιθάκης, που την ολοκλήρωσε ο σεισμός του 1953, οπότε το συγκρότημα διαλύθηκε ανεπανόρθωτα.

Μετά την ισοπέδωση των ερειπίων, η ανοικοδόμησε ξανάκτησε το εκκλησάκι του Σωτήρα, σ’ ανάμνηση του παλαιού λοιμοκαθαρτήριου, σε ένα χώρο που αρχικά δοκιμάστηκε από το Θεό, και κατοπινά από την ανθρώπινη βαναυσότητα!

Ο υπόλοιπος χώρος μεταβλήθηκε σε άλσος, ένα πνεύμονα υγείας και ένα τόνο χρώματος στην είσοδο της μικρής πολιτειούλας με την τόσο βαρειά ιστορική κληρονομιά.

ΑΓΓΕΛΟ-ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΔΕΜΠΟΝΟΣ

Περιοδικό ΤΟ ΜΩΛΥ, Μάρτιος-Απρίλιος 1989