«ΣΗΜΕΡΟΝ ΤΑ ΦΩΤΑ ΚΑΙ Ο ΦΩΤΙΣΜΟΣ»

Σήμερα των Φώτων και αύριο τ' Αϊ - Γιαννιού, θα ανοίξουμε σε εορταστική νοσταλγική σελίδα το πολύτιμο βιβλίο της παράδοσης του καθηγητή Λαογραφίας, αείμνηστου Δημήτρη Σωτ. Λουκάτου, γιατί είναι πάντα χρήσιμο να θυμόμαστε πώς γιόρταζαν οι παλιοί στις πόλεις, στα χωριά, στα νησιά την παραμονή των Θεοφανίων, και ανήμερα, των Φώτων.

«Η πρωτάγιαση»

Παραμονή των Θεοφανίων, όλα προετοιμάζονται για τη μεγάλη γιορτή - γράφει ο Δημ. Σ. Λουκάτος. Στην εκκλησία ψάλλεται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών (πολύ χάραμα, για να προλάβει ο παπάς να βγει «ν' αγιάσει») που δίνει σχετικά αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη και ύστερα ακολουθεί ο Μεγάλος Αγιασμός με λογοτεχνικότατες ευχές και ποιητικούς ύμνους. Η ευλόγηση των υδάτων γίνεται την παραμονή μόνο μέσα στην εκκλησία, πάνω σε στολισμένη από κλαδιά μικροεξέδρα, όπου έχουν συγκεντρώσει αγγεία με νερά. Μετά την απόλυση θα πάρει ο παπάς από το αγιασμένο νερό -τον αγιασμό- και θα βγει στα σπίτια και στα μαγαζιά της ενορίας του «ν' αγιάσει». Ένας μικρός ή άλλος εκκλησιαστικός βοηθός του κρατά το «σικλί», χάλκινο συνήθως δοχείο με τον αγιασμό. Ο παπάς φορώντας μόνο πετραχήλι και κρατώντας φιλοτεχνημένη από άνθη «αγιαστούρα» ραντίζει εδώ κι εκεί, ψάλλοντας το «εν Ιορδάνη». Ολοι προσφέρουν τον οβολό τους, συνήθως κέρματα, που τα ρίχνουν μέσα στο κουβαδάκι του αγιασμού. «Αυτό δεν είναι προχειρότητα -σημειώνει ο συγγραφέας- έχει και σημασία αγιασμού του ίδιου του χρήματος! Ο παπάς μπορεί να γυρίζει έτσι τα σπίτια ώς το βράδυ αργά. Το χωριό, η ενορία, ή η πολιτεία ολόκληρη πήραν έτσι την «πρωτάγιαση». Η ημέρα είναι νηστήσιμη. Τρώνε συνήθως στα χωριά τσιγαριστά χόρτα και λουκουμάδες. Αλλού νηστεύουν και το λάδι. Παράλληλα με τον αγιασμό γυρίζουν στα σπίτια και τα παιδιά, λέγοντας «Τα Φώτα», κάπως ιδιότυπα κάλαντα, στον στίχο και στο μέλος: «Ήρθαν τα Φώτα και οι φωτισμοί / και χαρά μεγάλη, κι οι αγιασμοί. Κάτω στον Ιορδάνη, τον ποταμό, κάθεται η κυρά μας η Παναγιά / Όργανο βαστάει, κερί κρατεί / και τον Αϊ-Γιάννη Παρακαλεί «Βάφτισε κι εμένα Θεού Παιδί»...».

«Από σήμερα πια ησυχάζει ο κόσμος από τους φόβους του για τα ξωτικά του Δωδεκαημέρου. Φεύγουν. Τα έδιωξε η πρώτη εμφάνιση του παπά και της αγιαστούρας... Η νύχτα που θα ακολουθήσει, θα είναι από τις πιο «άγιες» και καθαρές. Γι' αυτό και οι παλιές παραδόσεις μιλούν για τα ουράνια που ανοίγουν τα μεσάνυχτα και όποιος προφτάσει και ζητήσει κάτι γρήγορα, και από καρδιάς, θα το 'χει...».

Ανήμερα τα Θεοφάνια

Η γιορτή ξεχωρίζει και με τον χαρακτηρισμό «Ολόφωτα», σε σχέση προς δύο άλλες, της παραμονής και τα Αϊ-Γιαννού. Στην πρωινή λειτουργία είναι γενικός ο εκκλησιασμός. Ο κλήρος φορεί εξαίρετα άμφια, ο ναός είναι στολισμένος με πρασινάδες, η εξέδρα για τον αγιασμό όσο γίνεται πιο εντυπωσιακή. Το «εν Ιορδάνη» ψάλλεται, χαρούμενο και πανηγυρικό και οι καμπάνες σημαίνουν αναγγέλλοντας κάτι καινούργιο. Μετά τις μεγάλες Ευχές, κλήρος και εκκλησίασμα βγαίνουν με πομπή στο ύπαιθρο, στην πλησιέστερη θάλασσα ή λίμνη, ή ποτάμι, πηγή, πηγάδι, και εκεί «ρίχνουν τον σταυρό» διαβάζοντας το Ευαγγέλιο και ψάλλοντας πάλι το «εν Ιορδάνη» νεαροί κολυμβητές ρίχνονται στο νερό για «να πιάσουν το σταυρό», τον φιλούν και τον παραδίνουν στον παπά ή στον Δεσπότη και έχουν κάποια ανταμοιβή, για τον εαυτό τους ή για φιλανθρωπικούς σκοπούς. «Είναι από τα γραφικότερα ελληνικά λατρευτικά έθιμα η «κατάδυσις» του σταυρού στη θάλασσα, την ημέρα των Φώτων, που τηρείται και από τις παραλιακές παροικίες μας του εξωτερικού και εντυπωσιάζει τους ξένους».

Από το βιβλίο «Χριστουγεννιάτικα και των Γιορτών» του Δημ. Σ. Λουκάτου, εκδόσεις Φιλιππότη, σειρά Λαογραφία - Παράδοση.