Η ΠΟΛΥΤΡΟΠΗ ΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ

Ο Όμηρος αρχίζει την Οδύσσεια ως εξής:

«Άνδρα μοι έννεπε, Μούσα πολύτροπον,...»

«Μίλα μου, Μούσα, για τον άντρα τον πολυμήχανο,...»

Με το επίθετο πολύτροπος, πολυμήχανος, μας παρουσιάζει ο ποιητής το κυριότερο χαρακτηριστικό του Οδυσσέα, την πνευματική του ευστροφία και το εφευρετικό μυαλό του. Με τις ιδιότητες αυτές αντιμετώπιζε της κρίσιμες στιγμές και υπερνικούσε τα εμπόδια που συναντούσε.

Αυτού του είδους η πολύτροπη νόηση, στον Όμηρο, αλλά και σ’ άλλους συγγραφείς λέγεται Μήτις. Η διανοητική ικανότητα που δηλώνει η μήτις ασκείται σε πολύ διαφορετικά επίπεδα, όπου όμως τονίζεται πάντοτε η πρακτική αποτελεσματικότητα και η αναζήτηση της επιτυχίας μέσα σ’ ένα τομέα δράσης. Γι’ αυτό χρειάζονται πολλαπλές δεξιότητες χρήσιμες για τη ζωή, όπως μαστοριά του τεχνίτη στη δουλειά του, μαγικά κόλπα, χρήση φίλτρων και βοτάνων, πολεμικά τεχνάσματα, απάτες, διπροσωπίες, καπατσοσύνες.

Σε κάθε περίπτωση αντιπαράθεσης ή ανταγωνισμού, όπου παλεύει κανείς με άνθρωπο ή με ζώο ή με φυσική δύναμη, η επιτυχία μπορεί να αποκτηθεί με δύο τρόπους: είτε νικά ο πιο ισχυρός, αυτός που υπερέχει σε δύναμη στο πεδίο της πάλης, είτε θριαμβεύει αυτός που θα μπορούσε σίγουρα να θεωρηθεί ως μελλοντικά ηττημένος, επειδή χρησιμοποιεί μεθόδους άλλου είδους, που δρουν παραποιώντας ακριβώς την έκβαση του αγώνα. Η επιτυχία που προσφέρει η μήτις αποκτά έτσι αμφίλογη σημασία. Ανάλογα με την περίπτωση μπορεί να προκαλέσει αντίθετες αντιδράσεις. Η επιτυχία αυτή εκλαμβάνεται άλλοτε ως προϊόν απάτης, όταν ο κανόνας το παιχνιδιού δεν έχει γίνει σεβαστός. Άλλοτε προκαλεί θαυμασμό ανάλογο με το μέγεθος της έκπληξης, καθώς ο πιο αδύνατος, πέρα από κάθε προσδοκία, βρίσκει μέσα του αρκετή δύναμη να καταστήσει υποχείριο τον ισχυρότερό του.

Από ορισμένες απόψεις, η μήτις προσανατολίζεται προς τον αθέμιτο δόλον, το παραδόπιστο ψέμα, την προδοσία, τα περιφρονημένα όπλα των γυναικών και των δειλών.

«γυναικοβούλους τε μήτιδας φρενών» δηλαδή τη γυναικεία δολοπλόκα σκέψη (της Κλυταιμνήστρας. Αισχύλος, χοηφόροι, 626). Από άλλες όμως απόψεις, αποδεικνύεται πολυτιμότερη από τη δύναμη. Είναι κατά κάποιο τρόπο το απόλυτο όπλο, το μόνο που έχει τη δύναμη να εξασφαλίσει, σε κάθε περίσταση και όποιες κι’ αν είναι οι συνθήκες του αγώνα, τη νίκη και την κυριαρχία πάνω στους άλλους. Όσο δυνατός κι’ αν είναι στην πραγματικότητα ένας άνθρωπος ή ένας αρχαίος Θεός, έρχεται πάντα μια στιγμή που βρίσκει κάποιον δυνατότερό του.

Μόνον η υπεροχή ως προς την μήτιν, δηλαδή την πολύτροπη νόηση, δίνει σε μια επικράτηση τον διπλό χαρακτήρα της μονιμότητας και της καθολικότητας, χαρακτήρας που την καθιστά υπέρτατη εξουσία. Ο Ζευς είναι βασιλιάς των Θεών και υπερτερεί σε δύναμη όλων των άλλων θεοτήτων, ακόμη και όταν οι άλλοι συσπειρώνονται εναντίον του. Η υπεροχή του συνίσταται όχι μόνο στη δύναμή του, αλλά και στη μήτιν που διαθέτει. Είναι ο κατ’ εξοχήν μητιόεις Θεός.

Οι ελληνικοί μύθοι, που διηγούνται την κατάκτηση της εξουσίας από τον Δία και την εγκαθίδρυση μιας οριστικά κατοχυρωμένης βασιλείας, τονίζουν ότι η νίκη στον αγώνα για την ηγεμονία έπρεπε να κατακτηθεί όχι με τη βία, αλλά με δόλο χάρη στη μήτιν.

Η μήτις δεν είναι μόνο ένα ουσιαστικό το οποίο σημαίνει την πολύτροπη νόηση. Είναι και Θεά, κόρη του Ωκεανού και της Τηθύος, χθόνια θεότητα. Η Θεά Μήτις, με τις πανουργίες της βοήθησε το Δία να νικήσει στον αγώνα της εξουσίας. Εν συνεχεία ο Δίας την παντρεύεται και η Μήτις μένει έγκυος και πρόκειται να γεννήσει τη Θεά Αθηνά. Μετά την Αθηνά η Μήτις θα γεννούσε ένα γυιό πιο δυνατό και πολύτροπο από τον πατέρα μου, που θα τον εκθρόνιζε με τη σειρά του, όπως και ο ίδιος ο Ζευς είχε ανατρέψει τον δικό του πατέρα τον Κρόνο. Αλλά από δω και στο εξής δεν μπορεί να υπάρξει μήτις έξω από το Δία, ούτε και εναντίον του. Γιατί ο Δίας κατάπιε τη γυναίκα του και ενσωμάτωσε όλες τις ιδιότητές της. Έτσι έγινε ο ίδιος ολοκληρωτικά μήτις. Εν συνεχεία γεννήθηκε από το κεφάλι του Δία η Θεά Αθηνά, η οποία εκληρονόμησε από τη μητέρα της την Μήτιν, την μήτιν. Η Αθηνά θριαμβεύει σε όλες τις μορφές του πρακτικού νου.

Ο Όμηρος και στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια, συνδέει στενά την Αθηνά με την τύχη και τις διεκδικήσεις των Ελλήνων. Η παρουσία της και η παρέμβασή της είναι ορατή, τόσο στην Ιλιάδα στο πλευρό του Διομήδη, του Οδυσσέα, του Αχιλλέα (στη μονομαχία με την Έκτορα), όσο και στην Οδύσσεια στη δράση του Τηλέμαχου και κυρίως του Οδυσσέα.

Η μορφή της Αθηνάς, πολύπλευρη και πνευματική, με την παρουσία της, τονίζει στους Έλληνες τον πνευματικό τους χαρακτήρα και τη δημιουργική τους δράση. Τους υποστηρίζει γιατί και αυτοί ενδιαφέρονται για όλα τα χαρακτηριστικά μιας δίκαιης κοινωνίας. Η προστατευτική της παρουσία δείχνει την έφεση του λαού προς τα πνευματικά προϊόντα, την αγάπη των τεχνών, της ποίησης, των γραμμάτων, της δικαιοσύνης, αλλά συγχρόνως τους συνδράμει να εκτονώσουν τα επιθετικά τους ένστικτα σε πολεμικά κατορθώματα και γενναίες πράξεις και να επιτύχουν ιδανικά ολοκληρωτικά ελληνικά, όπως το «καλός κι’ αγαθός» και το «εις οιωνός άριστος αμύνεσθαι περί πάτρις».

Η Θεά Αθηνά έχει περισσότερα από διακόσια επίθετα, μεταξύ αυτών είναι το Πολύμητις, δηλαδή πολυμήχανη, όπως και ο Οδυσσέας.

Είναι η κατ’ εξοχήν προστάτιδά του, η οποία συνεχώς τον προστατεύει και το συμβουλεύει.

Η Πολύμητις Αθηνά, συμβουλεύει τον πολύτροπον Οδυσσέα κατά τη διάρκεια της περιπέτειάς του. Όταν η μήτις του Οδυσσέα δεν είναι αρκετή να τον βγάλει από μια δύσκολη κατάσταση, τότε επεμβαίνει η μήτις της Αθηνάς. Η μήτις λοιπόν δηλαδή η πολύτροπη νόηση είναι ένα συστατικό ορισμένων γνώσεων μερικών ηρώων ή μιας μικρής ομάδας Θεών όπως ο Ζευς, η Αθηνά, ο Ήφαιστος, ο Ερμής, η Αφροδίτη, η Γαία.

Σ’ αυτό το παιχνίδι της μήτιδος, οι Ολύμπιοι Θεοί πρέπει να κερδίζουν πάντοτε. Ανάμεσα σ’ ένα Θεό και σ’ ένα θνητό, η μάχη είναι αναγκαστικά άνιση ακόμη και όταν πρόκειται για το Οδυσσέα, που έχει γνώσει ίση με τους Θεούς (Οδύσσεια, ν, 89). Αυτό θυμίζει στο Οδυσσέα η Αθηνά, που χαμογελάει βλέποντάς τον να λέει τόσα ψέματα στον πρώτο τυχόντα, χωρίς να του περνάει από το μυαλό ότι η κόρη της Μήτιδος του έστησε παγίδα παίρνοντας την όψη ενός νεαρού βοσκού.

Αυτό το περιστατικό έγινε όταν ο Οδυσσέας ξύπνησε στην Ιθάκη, που τον μεταφέρανε οι Φαίακες. Μόλις ξύπνησε βλέπει το βοσκό και το ρωτάει σε ποια χώρα βρίσκεται και με έκπληξη μαθαίνει ότι είναι στην Ιθάκη. Ο Οδυσσέας πάντοτε πανούργος δεν λέει στο ξένο δηλαδή στην Θεά Αθηνά ποιος είναι, αλλά πλάθει φανταστική ιστορία. Αυτό το κάνει για προφύλαξη, επειδή δεν γνωρίζει τι λογής άνθρωπος είναι τούτος και ποια κατάσταση θα χρειαστεί να αντιμετωπίσει.

Τότε του φανερώνεται η Θεά Αθηνά και του λέει: (Οδύσσεια, ν, 291)

«Τετραπέρατος θα’ ταν και πανούργος, όποιος σε ξεπερνούσε στις λογής πονηριές, έστω κι αν τύχαινε να ‘ναι Θεός. Παράτολμε, πανούργε, που είσαι όλο τεχνάσματα, και στην πατρίδα σου όντας δεν επρόκειτο να σταματήσεις τις απάτες και τα δόλια λόγια που σου άρεσαν πάντα. Όμως ας μη μιλάμε πια γι’ αυτά, αφού κι οι δυο μας είμαστε όλο πονηριά, γιατί και συ τους ξεπερνάς όλους τους ανθρώπους στη σκέψη και στα λόγια και ‘γω έχω όνομα μεσ’ στους Θεούς για το μυαλό και τα τεχνάσματά μου!».

Στη συνέχεια τον συμβουλεύει κάποιο άλλο τέχνασμα για να ξεγελάσει τους μνηστήρες και την Πηνελόπη. (Οδύσσεια, ν, 393 – 403).

«Και βέβαια βρίσκομαι κοντά σου, δε θ’ αδιαφορήσω όταν είναι καιρός να το κάνω με αυτά και νομίζω πως αρκετοί από τους μνηστήρες, που τρώνε σπαταλώντας την περιουσία σου, θα ραντίσουν το χώμα σε μεγάλη έκταση με το αίμα τους και τα μυαλά τους. Έλα όμως θα σε κάμω αγνώριστό σ’ όλους τους ανθρώπους. Θα σου κάμω όλο ρυτίδες τ’ όμορφο σώμα με τα λυγερά του μέλη, θα καταστρέψω τα ξανθά μαλλιά από το κεφάλι σου, και θα σε ντύσω με κουρέλια, που όταν δεις άνθρωπο να τα φοράει μπορεί τρομάρα να σε πιάσει. Θα σου ασχημίσω και τα μάτια που πρώτα ήταν όμορφα, για να φανείς καταφρονημένος σ’ όλους τους μνηστήρες και στη γυναίκα σου και στο παιδί σου που κάποτε άφησες στ’ ανάκτορα».

Ο μητιόεις άνδρας είναι συνεχώς έτοιμος να χιμήξει. Δρα γρήγορα σαν αστραπή. Αυτό δεν σημαίνει ότι υποκύπτει σε μια ξαφνική παρόρμηση. Ο μητιόεις άνθρωπος δείχνει ταυτόχρονα ότι, σε σχέση με το αντίπαλό του, είναι πιο συγκεντρωμένος σ’ ένα παρόν, απ’ το οποίο τίποτε δεν του ξεφεύγει, ότι τείνει περισσότερο προς ένα μέλλον, του οποίου έχει εκ των προτέρων μηχανευθεί διάφορες πλευρές, και ότι έχει μεγαλύτερο πλούτο εμπειρίας, συσσωρευμένης από το παρελθόν. Αυτή την κατάσταση, της άγρυπνης προμελέτης, της συνεχούς παρουσίας στην εν εξελίξει δράση, ο αρχαίος Έλληνες την εκφράζει με τις εικόνες της ενέδρας και της παραφύλαξης, όταν αυτός βρίσκεται σ’ επαγρύπνηση, παραμονεύει το εχθρό, για να τον χτυπήσει την κατάλληλη στιγμή.

Με πονηριά ο Οδυσσέας τύφλωσε τον Κύκλωπα Πολύφημο, αφού του έδωσε να πιει κρασί, ώστε αυτός να κοιμηθεί και με πονηριά έβγαλε τους συντρόφους του και τον εαυτό του από τη σπηλιά, δεμένους κάτω από τις κοιλιές των κριαριών.

Στην Ιλιάδα Γ 199 – 202 η ωραία Ελένη απευθυνόμενη στον Πρίαμο το βασιλιά της Τροίας λέει: «Αυτός που λες είναι γιος του Λαέρτη, ο Πολυμήχανος Οδυσσέας, ο οποίος στον δήμο της Ιθάκης, που σ’ αυτή, αν κι είναι όλο βράχια, αυτός μεγάλωσε γνωρίζοντας και μηχανές κάθε λογής και σχέδια το ένα πάνω στο άλλο»

Με μια καλοστημένη μηχανή ξεγέλασε ο Οδυσσέας τους Τρώες, δηλαδή με τον Δούρειο Ίππο και έτσι αλώθηκε η Τροία.

Ο δόλος, η μεταμφίεση, η απάτη, η πλεκτάνη, όλα περιέχονται μέσα στην πολύτροπη νόηση.

Μεταμφιεσμένος σε ζητιάνο ο Οδυσσέας πλησιάζει τους μνηστήρες, παίρνει το τόξο του και τους εξοντώνει.

Με δόλο και απάτη παγιδεύει τον Παλαμήδη με ένα πλαστό γράμμα του Πριάμου, το οποίο έκρυψε στη σκηνή του, με συνέπεια να κατηγορηθεί για προδοσία και να θανατωθεί.

Ο Παλαμήδης ήταν γυιός του Ναύπλιου και της Κλυμένης. Θεωρούνταν σοφός και έξυπνος βασιλιάς. Του αποδιδόταν διάφορες εφευρέσεις και επινοήσεις όπως τα μέτρα, τα σταθμά, η διαίρεση του χρόνου σε μήνες, ημέρες και ώρες, η τοποθέτηση των φάρων, η επινόηση των γραμμάτων, παιχνίδια όπως ζάρια, (πεσσοί), η ναυτική τέχνη. Αυτός ήταν που αποκάλυψε το τέχνασμα του Οδυσσέα για να αποφύγει να πάει στον Τρωικό Πόλεμο.

Προκειμένου να πείσουν τον Οδυσσέα να συμμετάσχει στην εκστρατεία, τον επισκέπτονται ο Μενέλαος, ο Νέστορας και ο Παλαμήδης. Ο Οδυσσέας όμως που δεν θέλει να συμμετάσχει, επειδή υπάρχει χρησμός ο οποίος λέει ότι θα γυρίσει σε είκοσι χρόνια, προσποιείται το τρελό. Φοράει σκούφο στο κεφάλι, έχει ζέψει στο αλέτρι μαζί ένα άλογο και ένα βόδι και οργώνει, ενώ μέσα στο αυλάκι ρίχνει αλάτι. Ο πονηρός όμως Παλαμήδης κατάλαβε την απάτη και ξεσκέπασε τον Οδυσσέα, τοποθετώντας μπροστά στο άροτρο τον μικρό Τηλέμαχο. Φυσικά ο Οδυσσέας σταμάτησε το όργωμα.

Οι μορφές της πολυμήχανης νοημοσύνης, του εύστοχου και αποτελεσματικού τεχνάσματος, τις οποίες εφάρμοσαν οι αρχαίο Έλληνες σε ευρείς τομείς της κοινωνικής και πνευματικής τους ζωής, δεν αποτελούν ποτέ αντικείμενο μιας σαφούς διατύπωσης, μιας εννοιολογικής ανάλυσης, μια διαρθρωμένης παρουσίασης θεωρητικής τάξεως. Δεν υπάρχουν πραγματείες για την μήτιν, όπως υπάρχουν πραγματείες για τη λογική, ούτε και φιλοσοφικά συστήματα δομημένα με βάση τις αρχές της πολυμήχανης νοημοσύνης.

Όσο ευρύς κι αν είναι ο χώρος που ασκείται η μήτις, όσο σημαντική κι αν είναι η θέση της μέσα στο σύστημα αξιών, δεν εκδηλώνεται φανερά, όπως πραγματικά είναι, δεν αντικατοπτρίζεται μέσα στη διαύγεια της σκέψης, στην καθαρότητα ενός λόγιου κειμένου, που θα είχε ως στόχο να την προσδιορίσει. Φαίνεται λίγο πολύ βυθισμένη μέσα σε μια πρακτική που, ακόμη και όταν την χρησιμοποιεί, δεν ενδιαφέρεται να διασαφηνίσει τη φύση της ή να αιτιολογήσει τη μέθοδό της.

Η μήτις, είναι πράγματι, μια μορφή νόησης και σκέψης, ένας τρόπος γνώσης. Προϋποθέτει ένα περίπλοκο αλλά πολύ συνεκτικό σύνολο νοητικών στάσεων, διανοητικών συμπεριφορών, που συνδυάζουν την όσφρηση, την οξυδέρκεια, την προβλεπτικότητα, την ευστροφία πνεύματος, την προσποίηση, την καπατσοσύνη, την επαγρύπνηση, την αίσθηση της ευκαιρίας, διάφορες επιδεξιότητες, μια μακρόχρονη εμπειρία. Εφαρμόζεται σε μεγάλες, ασταθείς, μπερδεμένες και αμφίλογες πραγματικότητες, που δεν προσφέρονται ούτε για συγκεκριμένη μέτρηση, ούτε για ακριβή υπολογισμό, ούτε για αυστηρό διαλογισμό. Όμως, στον πίνακα της σκέψης και της γνώσης, που κατήρτισαν οι φιλόσοφοι, αυτοί οι επαγγελματίες της διανόησης, όλες οι διανοητικές ιδιότητες που συγκροτούν την μήτιν, δηλαδή η επιδεξιότητά της, η δεξιοτεχνία της, τα στρατηγήματά της, παραμερίζονται τις πιο πολλές φορές, διαγράφονται από το χώρο της αληθινής γνώσης και περιορίζονται, ανάλογα με την περίπτωση, στο επίπεδο της ρουτίνας, της παρακινδυνευμένης έμπνευσης, της ασταθούς γνώμης ή του απλού Κομπογιαννιτισμού.

Πάνω από δέκα αιώνες, το ίδιο απλούστατο πρότυπο εξηγεί ποικίλες δεξιότητες, τεχνικές γνώσεις και δραστηριότητες όπου η πρακτική και πολυμήχανη νόηση, με όλες τις μορφές της, αποτελεί ένα μόνιμο δεδομένο του ελληνικού κόσμου. Ο μητιόεις άνθρωπος θα πάρει πολλά διαφορετικά πρόσωπα, θα ενσαρκώσει τους κύριους τύπους ανθρώπου μέσα στην αρχαία ελληνική κοινωνία, τον ηνίοχο, τον πολιτικό, το ψαρά, τον σιδηρουργό, τον ρήτορα, τον υφαντή, τον πλοηγό, τον κυνηγό, τον σοφιστή, τον ξυλουργό, τον στρατηγό, τον γιατρό. Παρ’ όλα αυτά μπορεί να φανεί παράδοξο το ότι μια μορφή νόησης τόσο βασική, που εκπροσωπείται τόσο πλατιά μέσα σε μια κοινωνία όπως η αρχαία ελληνική, παρέμεινε, θα λέγαμε παραγνωρισμένη. Γεγονός, πράγματι περίεργο, αν σκεφτεί κανείς ότι οι φιλόσοφοι του 4ου αι. π.Χ. ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης δεν παρέλειψαν να αναφερθούν σε αυτή τη μορφή νόησης, απαριθμώντας τα γνωρίσματά της και προσδιορίζοντας τις ιδιότητές της.

Ο Πλάτων απαριθμεί με μεγάλη φροντίδα τα συστατικά της μήτιδος, γιατί θέλει ακριβώς να εκθέσει καλύτερα τους λόγους που τον υποχρεώνουν να καταδικάσει αυτή τη μορφή νόησης. Του χρειάζεται να καταγγείλει λεπτομερώς την αθλιότητα, την αδυναμία και κυρίως την βλαβερότητα των πλαγίων μεθόδων, της παρεκτρεπόμενης πορείας και των μικρο-πανουργιών. Οι διάφοροι τρόποι της πρακτικής νόησης καταδικάζονται συνολικά και αποφασιστικά, στο όνομα μιας και μοναδικής αλήθειας, που διακηρύσσει η φιλοσοφία. Οι μεγάλοι φιλόλογοι ελληνιστές J.P. Vernant και M. Detienne στο έργο τους με τίτλο «Οι ρίζες της νόησης» αναρωτιούνται ως εξής: «Μήπως η Πλατωνική Αλήθεια, ρίχνοντας στην αφάνεια έναν ολόκληρο τομέα της νόησης, με τους δικούς του τρόπους αντίληψης, δεν έπαψε ποτέ στην ουσία να κατακυριεύει τη μεταφυσική σκέψη της Δύσης;».

Τι σημαίνουν άραγε αυτά τα λόγια των μεγάλων ελληνιστών; Μήπως ότι ο σημερινός Ευρωπαϊκός πολιτισμός θα ήταν πολύ διαφορετικός εάν δεν είχε υποτιμηθεί η πολύτροπη νόηση που εκφραστής της είναι ο αιώνιος Έλληνας Οδυσσέας; Μήπως η Οδυσσειακή κληρονομιά με ό,τι αυτό σημαίνει είναι μια ελπίδα για το μέλλον της Ελλάδος; Τα αρχετυπικά της στοιχεία και η πολύτροπη νόηση υπάρχουν μέσα στα γονίδια της ελληνικής φυλής. Κάθε Έλληνας είναι εν δυνάμει ένας μελλοντικός Οδυσσέας και κάθε Ιθακήσιος ένας αυριανός Οδυσσέας.

Dr. ΠΑΝΟΣ ΣΥΚΙΩΤΗΣ

ΝΕΥΡΟΛΟΓΟΣ- ΨΥΧΙΑΤΡΟΣ-ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗΣ