Ο ΡΟΛΟΣ ΘΕΩΝ ΚΑΙ ΡΑΨΩΔΩΝ

Δύο χρόνια μετά τη δεύτερη έκδοση των Ομηρικών Μεγαθεμάτων, μιας συλλογής 14 μελετημάτων που, με άξονα τα θέματα του πολέμου, της ομιλίας και του νόστου, πραγματεύονταν ένα από τα κεντρικά ζητήματα της σύγχρονης ομηρολογίας, τη σχέση Ιλιάδας και Οδύσσειας, τον τρόπο μαθητείας του ποιητή της Οδύσσειας στον ποιητή της Ιλιάδας, ο Δ. Ν. Μαρωνίτης, αυτή τη φορά μαζί με τον Λάμπρο Πόλκα, υπογράφει το τελευταίο μέχρι στιγμής από τα 5 εγχειρίδια του προγράμματος Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση, την Αρχαϊκή Επική Ποίηση. Χωρίς περιστροφές πρέπει να δηλωθεί ότι πρόκειται για μία από τις καλύτερες εισαγωγές στην ομηρική ποίηση που κυκλοφορούν διεθνώς. 

 
Είναι ένα βιβλίο με βαθιές ρίζες στο παρελθόν, με καταβολές στην ακένωτη ομηρική βιβλιογραφία, αλλά και στην εμπειρία μισού σχεδόν αιώνα ανάγνωσης και ερμηνείας του ομηρικού κειμένου· ένα βιβλίο όμως ταυτόχρονα ακραιφνώς σύγχρονο και επίκαιρο: χωρίς να αγνοεί άλλες κρίσιμες όψεις της επικής ποίησης (την ταυτότητα λ.χ. του Ομήρου, την πολυσυζητημένη σχέση ομηρικών επών και ιστορίας, το ύφος και την ομηρική Kunstsprache, την εκφορά και την πρόσληψη της ποίησης), εστιάζει σε δύο πολύ σημαντικές, γύρω από τις οποίες διεξάγεται όλη η ομηρολογική συζήτηση των τελευταίων δεκαετιών, την ομηρική αφήγηση και την ομηρική αρεταλογία.

Η αφήγηση αναλύεται διεξοδικά στα δύο πρώτα μέρη του βιβλίου: πρώτα συστηματικά, με όρους εν μέρει δανεισμένους από τη σύγχρονη αφηγηματολογία, εν μέρει όμως οφειλόμενους στον ίδιο τον Μαρωνίτη και που αξίζει να καθιερωθούν: μύθος και πλοκή με την ειδική σημασία που τους δίνεται στο πλαίσιο της ομηρικής ποίησης, τέχνη και τεχνική της ομηρικής αφήγησης, τα μεγαθέματα, αφήγηση και διήγηση, εξωτερικό και εσωτερικό ακροατήριο, εξωτερική αφήγηση και εσωτερικές διηγήσεις, οι ομηρικοί αοιδοί (Θάμυρις, Φήμιος, Δημόδοκος) ως προδρομικά είδωλα των ομηρικών ραψωδών. Στη συνέχεια, η αφηγηματολογική ανάλυση επικεντρώνεται στον ποιητικό ρόλο των θεών σε Ιλιάδα και Οδύσσεια: πρώτα των Μουσών, που «προβάλλονται ως γνωστική και μνημονική εγγύηση της επικής αφήγησης», έπειτα των ολύμπιων θεών, που διαδραματίζουν, εκτός από τον θεολογικό, και έναν ίσως κρισιμότερο ποιητικό ρόλο: από τη μια, ο Δίας στην Ιλιάδα και από την άλλη η Αθηνά στην Οδύσσεια λειτουργούν ως ρυθμιστές τόσο του μύθου, της υποχρεωτικής και δεδομένης βασικής υπόθεσης των δύο επών που ήταν γνωστή στον ακροατή, όσο και της πλοκής, του τρόπου δηλαδή με τον οποίο ο επικός ποιητής χειρίζεται τον υποχρεωτικό μύθο. Ειδικά η κόρη του ύψιστου θεού μοιάζει όχι μόνο να διευθύνει με αποφασιστικές παρεμβάσεις την εξέλιξη της οδυσσειακής ιστορίας, αλλά και να παίζει ένα συναρπαστικό παιχνίδι με τις «νόμιμες», από την παράδοση αντλημένες, προσδοκίες του ακροατή του έπους, «παραπλανώντας» τον ως προς κρίσιμες λεπτομέρειες της δράσης και διατηρώντας έτσι αμείωτο το ενδιαφέρον του. Η συνολική εικόνα της αφηγηματικής τεχνικής του Ομήρου, όπως αυτή προβάλλει μέσα από τις αναλύσεις του Μαρωνίτη, είναι η εικόνα μιας σεσοφισμένης, πολύπτυχης, συναρπαστικά «μοντέρνας» επιδεξιότητας· δεν είναι ασφαλώς τυχαίο ότι το ομηρικό έπος αποτελεί ένα από τα κυριότερα κείμενα πάνω στα οποία ο εισηγητής της σύγχρονης αφηγηματολογίας Gerard Genette θεμελίωσε τη θεωρία, τις ερμηνευτικές κατηγορίες και το περιγραφικό του λεξιλόγιο.

Το τρίτο μέρος του βιβλίου είναι αφιερωμένο στην ομηρική αρεταλογία· με άξονα την πολύσημη αρετή πραγματεύεται τις έννοιες που συγκροτούν την ιδεολογία των ομηρικών ηρώων: τιμή, φιλότης, αιδώς, ύβρις, νέμεσις, μοίρα, άτη, θέμις, δίκη, κλέος κ.λπ. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στο «πυρηνικό στοιχείο» της ομηρικής αρετής, το κλέος, τη φήμη και τη δόξα των επικών προσώπων. Η έννοια αυτή, που μετασχηματίζεται καθώς περνούμε από το έπος του πολέμου, την Ιλιάδα, στο έπος του νόστου, την Οδύσσεια, αντανακλά με ευδιάκριτο και διδακτικό τρόπο μέσα από τα επικά πρόσωπα που επιλέγονται ως παραδείγματα (Εκτορας και Αχιλλέας, από τη μια, Οδυσσέας, Πηνελόπη και Τηλέμαχος, από την άλλη), τον ριζικό επαναπροσδιορισμό των ηρωικών ιδεωδών στο μεταπολεμικό περιβάλλον του νεότερου έπους, ταυτόχρονα όμως και τη συνειδητή άμιλλα του ποιητή του με τον ποιητή της Ιλιάδας.

Τρεις μέρες πριν από τα Χριστούγεννα η εγκυρότερη ίσως εφημερίδα της Γερμανίας, η «Frankfurter Allgemeine Zeitung», δημοσίευε, με πρωτοσέλιδη φωτογραφία, τρισέλιδο άρθρο, με τίτλους όπως «Ο Ομηρος και η Ιλιάδα σε καινούριο φως» ή «Ο Ομηρος έχει επιτέλους μια πατρίδα: στην Τουρκία», εκτενέστατο άρθρο του Raoul Schrott, ο οποίος μόλις ολοκλήρωσε μια νέα μετάφραση της Ιλιάδας στα γερμανικά. Στο άρθρο αυτό ο γνωστός και ως μεταφραστής του βαβυλωνιακού έπους Γκιλγκαμές Αυστριακός λογοτέχνης υποστηρίζει ότι ο Ομηρος ήταν τελικά ένας «γραφέας στην υπηρεσία των Ασσυρίων», πως πατρίδα του ήταν η Κιλικία και πως η Ιλιάδα είναι το προϊόν σύνθεσης του ανατολικού και του αρχαϊκού ελληνικού πολιτισμού - με την έμφαση να τοποθετείται στο πρώτο από τα δύο μέρη. Δεν θα σταθούμε στην επιστημονική πλευρά αυτής της θεωρίας - οι ειδικοί θα αποφανθούν. Θα θυμηθούμε μόνον ότι και πριν από μερικά χρόνια ένας νέος «Τρωικός πόλεμος» με αφορμή κάποια αμφιλεγόμενα αρχαιολογικά ευρήματα στην Τροία είχε ξεσπάσει στη Γερμανία, πάλι με πρωτοσέλιδα και άρθρα σε εφημερίδες και περιοδικά, και θα αναρωτηθούμε αν η Ελλάδα θα ανεχόταν ποτέ από τον Τύπο της να ασχοληθεί σε πρωτοσέλιδα και με φανατισμό, όχι με ροζ ιστορίες και φτηνούς τηλεοπτικούς αστέρες, αλλά με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Αν βιβλία σαν του Μαρωνίτη και του Πόλκα περάσουν στην εκπαίδευση, υπάρχει κάποια ελπίδα οι Ελληνες να συμφιλιωθούν κάποτε με τα αρχαία κείμενα που αυτοί μισούν και οι άλλοι συνεχίζουν να βρίσκουν συναρπαστικά.

ΑΝΤΩΝΗΣ ΡΕΓΚΑΚΟΣ  
Καθηγητής στο Τμήμα Φιλολογίας του ΑΠΘ

Αρχαϊκή επική ποιήση: από την Ιλιάδα στην Οδύσσεια, Αρχαιογνωσία και Αρχαιογλωσσία στη Μέση Εκπαίδευση, Δ.Ν. ΜΑΡΩΝΙΤΗΣ - Λ. ΠΟΛΚΑΣ, «ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ (ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΝΟΛΗ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗ», ΤΟΜ. 5, ΣΕΛ. 286