ΙΘΑΚΗΣΙΟΙ ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ: ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΥ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ

Η εφοπλιστική οικογένεια Θεοφιλάτου, με καταγωγή από το νησί της Ιθάκης, ίδρυσε έναν από τους πλέον σημαντικούς ναυτεμπορικούς οίκους στο Δούναβη κατά τη διάρκεια του τελευταίου τρίτου του 19ου αιώνα. Για πολλούς, το σύγχρονο ελληνικό εμπορικό ναυτικό οφείλει την ύπαρξή του στη ναυτεμπορική δραστηριότητα των αδελφών Θεοφιλάτου, οι οποίοι ήταν οι θεμελιωτές του ελληνικού ωκεάνιου εφοπλισμού στον καινοφανή τότε κλάδο των φορτηγών ατμόπλοιων.¹

2. Η ΝΑΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ (18ΟΣ-19ΟΣ ΑΙΏΝΑΣ)

Η σημαντική παρουσία της οικογένειας στη ναυτιλία και στο εμπόριο του 19ου και του 20ού αιώνα έχει την αφετηρία της στο νησί της Ιθάκης, που κατά το 19ο αιώνα αποτέλεσε μαζί με την Κεφαλλονιά τον κύριο ναυτότοπο του Ιονίου και έναν από τους σημαντικότερους της ανατολικής Μεσογείου.² Κομβικό σημείο ανάπτυξης της ναυτιλίας του Ιονίου αποτέλεσε η συνθήκη Κιουτσούκ Καϊναρτζή και η δυνατότητα που αυτή παρείχε στους καραβοκύρηδες να υψώσουν τη ρωσική σημαία και να αποκτήσουν έτσι πρόσβαση στη Μαύρη θάλασσα.³ Πολλοί Ιθακήσιοι στράφηκαν προς το εμπόριο της Μαύρης θάλασσας αλλά και του Δούναβη, που αποτελούσε μία από τις σημαντικές εμπορικές πύλες της κεντρικής Ευρώπης.4 Επίσης, ένας από τους βασικούς λόγους ανάπτυξης της ιονίου ναυτιλίας ήταν τα σημαντικά προνόμια που το καθεστώς της βρετανικής προστασίας πρόσφερε στους καραβοκύρηδες και εμπόρους των νησιών του Ιονίου.5

 

3. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΥ

Πατέρας των Θεοφιλάτων που δραστηριοποιήθηκαν στο εμπόριο του Δούναβη ήταν ο Νικόλαος Αντωνίου Πεταλάς-Θεοφιλάτος (1778-1865). Για τον τελευταίο δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα, παρά μόνο πως εμφανίζεται ως πλοίαρχος κατά τα μέσα του 19ου αιώνα.⁶ Ο Νικόλαος απέκτησε τέσσερις γιους, τους: Αντώνιο (1814-1890), Σπυρίδωνα (1816-1880), Πάνο (1825-1876) και Ιωάννη (1827-1894). Οι γιοι του διατήρησαν μονάχα το επώνυμο Θεοφιλάτος.

3.1. ΑΝΤΏΝΙΟΣ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΣ

Ο Αντώνιος Θεοφιλάτος ήταν ο πρωτότοκος γιος του Νικολάου Πεταλά-Θεοφιλάτου. Γεννήθηκε στην Ιθάκη το 1814, όπου έλαβε τη βασική του εκπαίδευση. Γύρω στα 1850 ακολούθησε τον αδελφό του Ιωάννη, που είχε μεταβεί στο Δούναβη το 1843. Από κοινού ασχολήθηκαν με το εμπόριο σιτηρών και γαιάνθρακα. Παράλληλα προχώρησαν σε αγορές σλεπιών⁷ και ρυμουλκών. Ο Αντώνιος Θεοφιλάτος υπήρξε αντιπρόσωπος στη Ρουμανία του μεγάλου Κεφαλλονίτη εφοπλιστή και εμπόρου Μαρίνου Βαλλιάνου.⁸ Μαζί με τον τελευταίο και τον αδερφό του Ιωάννη αγόρασαν το ατμόπλοιο «Ιθάκη», που υπήρξε το πρώτο υπό ελληνική σημαία σιδερένιο φορτηγό ατμόπλοιο.⁹ Μετά την πώλησή του, το 1882, προχώρησε στην αγορά δύο ακόμα ατμόπλοιων, τα οποία εκμεταλλεύτηκε μέχρι τα τέλη του αιώνα, οπότε και πέθανε (1890).¹⁰

3.2. ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΣ

Ο Σπυρίδων Θεοφιλάτος γεννήθηκε το 1816 στην Ιθάκη. Γνωρίζουμε πως διετέλεσε σύμβουλος δύο ασφαλιστικών εταιρειών της Ιθάκης, των «Οδυσσεύς» και «Ιθάκη», από το 1858 έως το 1872. Ο ίδιος εμφανίζεται, επίσης, ως καπετάνιος και καραβοκύρης αρκετών ιστιοφόρων σκαφών. Πέθανε το 1880.¹¹

3.3. Ο ΠΆΝΟΣ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΓΙΟΙ ΤΟΥ

3.3.1. ΠΆΝΟΣ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΣ

Ο Πάνος Θεοφιλάτος γεννήθηκε στην Ιθάκη το 1825. Γύρω στα 1850 μετέβη στη Ρουμανία, όπως το είχε ήδη πράξει ο μικρότερος αδερφός του Ιωάννης. Μαζί με τον τελευταίο ίδρυσε την εταιρεία «Πάνος και Ιωάννης Θεοφιλάτος» (1863). Η εταιρεία αναπτύχθηκε ταχύτατα και κυριάρχησε στην αγορά σλεπιών και ρυμουλκών, με στόχο την κυριαρχία στο εμπόριο του Δούναβη. Οι δύο αδελφοί μετέφεραν τις επιχειρήσεις τους στην Αθήνα το 1870, διατηρώντας όμως την παρουσία τους στο Δούναβη και καθιστώντας την κοινή τους επιχείρηση τη μεγαλύτερη ελληνική ναυτεμπορική εταιρεία στο Δούναβη. Ο Πάνος Θεοφιλάτος πέθανε το 1876 έχοντας αποκτήσει τέσσερις γιους, το Σπυρίδωνα (1869-1920), τον Περικλή (1870-1931), τον Αριστείδη (1871-1930) και το Δημοσθένη.

Ο θάνατος του Πάνου σηματοδότησε τη διχοτόμηση της επιχείρησης «Πάνος και Ιωάννης Θεοφιλάτος». Οι γιοι του ίδρυσαν την εταιρεία «Αδελφοί Θεοφιλάτου», ο δε Ιωάννης Θεοφιλάτος, ο θείος τους, την «Ιωάννης Θεοφιλάτος και Υιοί», την οποία διηύθυνε ο γιος του Δημήτριος.¹²

3.3.2. ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΣ

Ο Σπυρίδων Θεοφιλάτος γεννήθηκε στην Ιθάκη το 1869 και τις σπουδές του τις πραγματοποίησε στην Ιθάκη και τη Ρουμανία, όπου μαθήτευσε σε τοπικά ναυτιλιακά πρακτορεία. Στη συνέχεια, το 1911, εγκαταστάθηκε στη Γένοβα, όπου εργάστηκε ως ναυτιλιακός πράκτορας προσφέροντας τις ναυτεμπορικές υπηρεσίες του σε πολλούς Έληνες εφοπλιστές. Στη Γένοβα παρέμεινε μόνιμα και πέθανε το 1920 άτεκνος.¹³

3.4. Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΓΙΟΙ ΤΟΥ

3.4.1. ΙΩΑΝΝΗΣ ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΣ

Ο πιο μικρός από τους γιους του Νικολάου Πεταλά-Θεοφιλάτου, ο Ιωάννης, αναδείχθηκε ο πλέον σημαντικός γόνος της οικογένειας στο Δούναβη. Γεννήθηκε στην Ιθάκη το 1827 και, αφού έλαβε την εγκύκλια μόρφωση, σε ηλικία 16 ετών έφυγε για τη Ρουμανία, όπου η παρουσία των Θιακών ήταν μέχρι τότε δευτερεύουσας σημασίας, καθώς στις περιοχές αυτές είχαν προηγηθεί κυρίως Κεφαλλονίτες και Σπετσιώτες. Ο Ιωάννης πήγε αρχικά στο Γαλάτσι το 1843 και στην αρχή της σταδιοδρομίας του εργάστηκε στις επιχειρήσεις του ομογενούς Σακομάνου. Αργότερα αποχώρησε και εγκαταστάθηκε στο Σουλινά, όπου ήταν και το κέντρο των ναυτεμπορικών δραστηριοτήτων του.

Ο Ιωάννης Θεοφιλάτος ή «Κοκκινογένης», όπως συνήθιζαν να τον αποκαλούν οι ναυτικοί του Δούναβη, δραστηριοποιήθηκε στο Σουλινά ως ναυτικός πράκτoρας, μεσίτης, φορτωτής, εξαγωγέας και πλοιοκτήτης. Γνώριζε πολύ καλά τη ναυτιλιακή και λιμενική πραγματικότητα στην πόλη αυτή και ήταν πρωτοπόρος στην εισαγωγή νέων τεχνολογιών φορτοεκφόρτωσης, εισάγοντας στο λιμάνι του Σουλινά από την Πέστη τις πρώτες φορτωτικές μηχανές ή «μασίνες».¹⁴ Συγχρόνως φρόντιζε και για τη μόρφωσή του, μαθαίνοντας αγγλικά, ιταλικά, ρουμανικά και ρωσικά και αποκτώντας γνώσεις ναυπηγικής και μηχανικής. Αναγνωρίζοντας τα προσόντα του, οι Άγγλοι τού πρόσφεραν τη θέση του προξένου τους στο Σουλινά.

Σύντομα ο Ιωάννης Θεοφιλάτος μετέφερε τις επιχειρήσεις του στη Βραΐλα, όπου επιδόθηκε στην αγορά σλεπιών και στο σιτεμπόριο. Το 1863, μάλιστα, ίδρυσε μαζί με τον αδερφό του Πάνο μία αμιγώς ελληνική επιχείρηση ποταμοπλοΐας, με την επωνυμία «Πάνος και Ιωάννης Θεοφιλάτος».¹⁵ Η εταιρεία δραστηριοποιούνταν στη μεταφορά φορτίων με σλέπια από τον επάνω Δούναβη. Η εταιρεία του ανέπτυξε σημαντική εμπορική δραστηριότητα, παρά τον ανταγωνισμό που αντιμετώπισε από την Αυστριακή Εταιρεία του Δούναβη και τους Εβραίους εμπόρους. Με το θάνατο του Πάνου (1876) η εταιρεία ποταμοπλοΐας διχοτομήθηκε και, όπως προαναφέρθηκε, τα μεν παιδιά του Πάνου Θεοφιλάτου ίδρυσαν την εταιρεία «Αδελφοί Θεοφιλάτου», ο δε Ιωάννης την «Ιωάννης Θεοφιλάτος & Υιοί». Ο οίκος αυτός συνεργάστηκε με τον εξάδελφό τους Όθωνα Σταθάτο και απέκτησε συνεταιρικά πολλά καινούρια φορτηγά σκάφη.¹⁶ Την εταιρεία τη διηύθυνε ένας γιος του Ιωάννη, ο Δημήτριος, μετά την κάθοδο και εγκατάσταση του πρώτου στην Ελλάδα.¹⁷

Το 1871 ο Ιωάννης προχώρησε σε μία ακόμα επιχειρηματική επιλογή που κανένας άλλος Έλληνας έως τότε δεν είχε αποφασίσει να πραγματοποιήσει: παρήγγειλε και ναυπήγησε στα αγγλικά ναυπηγεία του R. Thompson του Sunderland, το 1873, το πρώτο ελληνικό σιδερένιο φορτηγό ατμόπλοιο. Το ατμόπλοιο ονομάστηκε «Ιθάκη», παρέμεινε στην πλοιοκτησία του μέχρι το 1882 και συνέδεσε τη Μεσόγειο με τον Ατλαντικό και τη βορειοδυτική Ευρώπη.¹⁸ Τη στροφή του στον ατμό ο Ιωάννης Θεοφιλάτος τη σχολιάζει στο πολύ ενδιαφέρον άρθρο του «Σκέψεις περί της εμπορικής εν Ελλάδι ναυτιλίας», στην Οικονομική Επιθεώρηση του έτους 1882.¹⁹ Εκεί υπογραμμίζει τόσο τα πλεονεκτήματα του ατμόπλοιου έναντι του ιστιοφόρου όσο και την ανάγκη συγκρότησης ατμοπλοϊκού στόλου, φανερώνοντας επί της ουσίας την εκσυγχρονιστική λογική των νέων τότε εφοπλιστών της ομογένειας.20

Ο Ιωάννης Θεοφιλάτος και οι αδελφοί του εμφανίζονται στο Δούναβη στα 1894-1895 να έχουν νηολογημένα 28 σλέπια χωρητικότητας 28.687 τόνων και 4 ρυμουλκά με έλικες από 60 έως 100 ίππους το καθένα. Ήταν οι μεγαλύτεροι ιδιοκτήτες σλεπιών στο Δούναβη μετά την οικογένεια Σταθάτου. Το 1900 εμφανίζονται μόνο με 10 σλέπια χωρητικότητας 9.900 τόνων. Στην απογραφή του 1916 οι Θεοφιλάτοι δεν παρουσιάζονται πλέον. Με την είσοδό τους λίγο πριν από το 1900 στην ατμοκίνητη ναυτιλία και μετά το θάνατο του Ιωάννη, οι δραστηριότητες αυτού του είδους άρχισαν να συρρικνώνονται.²¹

Πέρα, όμως, από τη ναυτεμπορική του δραστηριότητα, ο Ιωάννης Θεοφιλάτος ανέπτυξε σημαντική εθνική δράση. Κατά την Κρητική Επανάσταση του 1866, ανέλαβε την πρωτοβουλία να συγκεντρωθούν χρήματα από τους προύχοντες της ελληνικής κοινότητας της Βραΐλας για να ενισχυθεί η εξέγερση των Κρητών. Παράλληλα, ο ίδιος στην Ιθάκη συντηρούσε εκατό οικογένειες Κρητών προσφύγων. Την ίδια δράση ανέπτυξε και κατά την επανάσταση στη Θεσσαλία και τη Μακεδονία το 1878, προσφέροντας όχι μόνο οικονομική ενίσχυση στις επαναστατικές επιτροπές και στην ελληνική κυβέρνηση αλλά και τα ίδια του τα πλοία.

Ο Ιωάννης Θεοφιλάτος πέθανε στις 10 Δεκεμβρίου 1894. Άφησε πίσω του τέσσερις γιους: το Νικόλαο, που ήταν για πολλά χρόνια ναυτικός πράκτορας στο Κάρντιφ (1865-;), το Γρηγόριο (1871-1930), αρχιναυπηγό του Ελληνικού Βασιλικού Ναυτικού, το Σπυρίδωνα και το Δημήτριο (1868-1953). ²²

3.4.2. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ, ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΙ ΣΠΥΡΙΔΩΝ I. ΘΕΟΦΙΛΑΤΟΣ

Ο Δημήτριος Θεοφιλάτος γεννήθηκε το 1868 στην Αθήνα, όπου και έλαβε τη γυμνασιακή εκπαίδευση. Εν συνεχεία πήγε στη Ρουμανία, όπου ασχολήθηκε με τις εμπορικές επιχειρήσεις της οικογένειάς του. Σύντομα τέθηκε επικεφαλής της εταιρείας «Ιωάννης Θεοφιλάτος & Υιοί», μετά την απόφαση του πατέρα του να εγκατασταθεί μόνιμα στην Ελλάδα. Αργότερα μετέβη και δραστηριοποιήθηκε στο Κάρντιφ, όπου ίδρυσε γραφείο αντιπροσωπείας εφοπλιστικών συμφερόντων και διεξαγωγής ανθρακεμπορίου. Το γραφείο αυτό το ανέθεσε στον αδερφό του Νικόλαο και ο ίδιος πήγε στο Νιούκαστλ, όπου ίδρυσε νέο γραφείο ναυτιλιακής πρακτόρευσης. Το 1910 επέκτεινε τις δραστηριότητές του στο Ρότερνταμ και το 1912 ίδρυσε νέο γραφείο στο Λονδίνο. Στα γραφεία του Ρότερνταμ και του Νιούκαστλ τοποθέτησε επικεφαλής τον αδερφό του Σπυρίδωνα. Στο Ρότερνταμ εγκαινίασε μάλιστα τη μηχανική εκφόρτωση των δημητριακών, με τις νεοεισαχθείσες τότε «ρουφήχτρες». Λίγο πριν από τη λήξη του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, ο Δημήτριος πήγε στη Νέα Υόρκη, όπου και εγκαταστάθηκε μαζί με τον αδερφό του Γρηγόριο, αρχιναυπηγό του Βασιλικού Ναυτικού. Ο Δημήτριος επέστρεψε στο Ρότερνταμ, όπου και δραστηριοποιήθηκε εκ νέου στο χώρο της ναυτικής πρακτόρευσης. Πέθανε άτεκνος το 1953 στην Αθήνα. ²³

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Χαρλαύτη, T. – Χαριτάτος, M. – Μπενέκη, Ε., Πλωτώ, Έλληνες καραβοκύρηδες και εφοπλιστές από τα τέλη του 18ου αιώνα έως τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο (Αθήνα 2002), σελ. 90. Βλ. επίσης, Κολαΐτης, Γ., Το χρονικό της Ιθάκης (Αθήνα 1988), σελ. 81-83.

2. Χαρλαύτη, Τ., «Ιστιοφόρος Ναυτιλία: Η περίοδος της μεγάλης ακμής, 1833-1871», στο Παναγιωτόπουλος, Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού: 1770-2000 Δ (Αθήνα 2003), σελ. 105-108. Βλ. επίσης Χαρλαύτη, Τ., Ιστορία της Ελληνόκτητης Ναυτιλίας (Αθήνα 2001), σελ. 66-68· Βλασσόπουλος, Ν., Η ναυτιλία των Ιονίων Νήσων. 1700-1864 Α (Αθήνα 1995).

3. Χόμπας, Χ., Ατμόπλοια εναντίον Ιστιοφόρων (1830-1914). Μία στατιστική ανάλυση (Αθήνα 1998), σελ. 63-69, όπου γίνεται αναφορά στο γενικό πλαίσιο ανάπτυξης της ελληνόκτητης ναυτιλίας στην ανατολική Μεσόγειο και τη Μαύρη θάλασσα.

4. Για την παρουσία των Ιθακησίων στο Δούναβη βλ. Φωκάς, Σ., Οι Έλληνες εις την ποταμοπλοΐαν του Κάτω Δουνάβεως (Θεσσαλονίκη 1975).

5. Για την ιστορική διαδρομή των Επτανήσων, από την περίοδο πτώσης της Βενετίας έως και την ένωση με το ελληνικό κράτος, βλ. Καραπιδάκης, Ν., «Τα Επτάνησα: Ευρωπαϊκοί Ανταγωνισμοί μετά την πτώση της Βενετίας», στο Παναγιωτόπουλος, Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού: 1770-2000 Α (Αθήνα 2003), σελ. 149-184? Καραπιδάκης, Ν., «Ιόνια νησιά, 1815-1864: Προστασία, το πρόσχημα της Αγγλοκρατίας», στο Παναγιωτόπουλος, Β. (επιμ.), Ιστορία του Νέου Ελληνισμού: 1770-2000 Δ (Αθήνα 2003), σελ. 265-284.

6. Τις πληροφορίες για τη ναυτική δραστηριότητα του Νικολάου Αντωνίου Πεταλά-Θεοφιλάτου τις αντλήσαμε από την Επίσημη Εφημερίδα του Ηνωμένου Κράτους των Ιονίων Νήσων, φύλλο 41 (29/9-11/10/1845), φύλλο 205 (10-22/9/1855).

7. Τα σλέπια ήταν μεγάλες σιδερένιες μαούνες, που χρησιμοποιούνταν στο Δούναβη για τη μεταφορά των εμπορευμάτων, μια και τα αβαθή σε πολλά σημεία νερά του ποταμού δεν επέτρεπαν τον πλου των μεγάλων ιστιοφόρων και ατμοπλοίων. Βλ. Χαρλαύτη, Τ., Ιστορία της Ελληνόκτητης Ναυτιλίας (Αθήνα 2001), σελ. 176.

8. Πινιατώρος, Ν., Η επίδοσις των Κεφαλλήνων και των Ιθακησίων εις την Θάλασσαν (Αθήνα 1980), σελ. 9.

9. Καρδάσης, Β., Από του ιστίου εις τον ατμόν. Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία 1858-1914 (Αθήνα 1993), σελ. 146.

10. Μεταξάς, Ν., Οι Ναυτικοί της Κεφαλληνίας και της Ιθάκης, Βιογραφικά στοιχεία 600 ναυτίλων (1850-1970) (Αθήνα 2002), σελ. 82.

11. Βλασσόπουλος, Ν., Η ναυτιλία της Ιθάκης (1700-1900) (Αθήνα 2001), σελ. 122-125.

12. Βλασσόπουλος, Ν., Η ναυτιλία της Ιθάκης (1700-1900) (Αθήνα 2001), σελ. 122-125.

13. Μεταξάς, Ν., Οι Ναυτικοί της Κεφαλληνίας και της Ιθάκης, Βιογραφικά στοιχεία 600 ναυτίλων (1850-1970) (Αθήνα 2002), σελ. 85.

14. Βλασσόπουλος, Ν., Η ναυτιλία της Ιθάκης (1700-1900) (Αθήνα 2001), σελ. 122-125.

15. Σπανδώνης, Ν., Ο Πλούτος μας (Αθήνα 1891), σελ. 221-223.

16. Κολαΐτης, Γ., Το χρονικό της Ιθάκης (Αθήνα 1988), σελ. 178-179. Βλ. επίσης και Βλασσόπουλος, Ν., Η Ναυτιλία των Ιονίων Νήσων, 1700-1864 Β (1995), σελ. 43.

17. Βλασσόπουλος, Ν., Η ναυτιλία της Ιθάκης (1700-1900) (Αθήνα 2001), σελ. 122-125.

18. Βλασσόπουλος, Ν., Η ναυτιλία της Ιθάκης (1700-1900) (Αθήνα 2001), σελ. 122-125.

19. Παπαθανασόπουλος, Κ., Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία (1833-1856). Εξέλιξη και αναπροσαρμογή (Αθήνα 2001), σελ. 319-323, όπου παρουσιάζεται ολόκληρο το κείμενο του Ιωάννη Ν. Θεοφιλάτου σχετικά με την εμπορική ναυτιλία στην Ελλάδα.

20. Καρδάσης, Β., Από του ιστίου εις τον ατμόν. Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία 1858-1914 (Αθήνα 1993), σελ. 131. Βλ. επίσης Παπαθανασόπουλος, Κ., Ελληνική Εμπορική Ναυτιλία (1833-1856). Εξέλιξη και αναπροσαρμογή (Αθήνα 2001), σελ. 60, όπου παρουσιάζονται οι «εκσυγχρονιστικές» θέσεις του Ιωάννη Θεοφιλάτου για την ανάγκη οργανωτικής βελτίωσης της λειτουργίας του ελληνικού εμπορικού ναυτικού.

21. Φωκάς, Σ., Οι Έλληνες εις την ποταμοπλοΐαν του Κάτω Δουνάβεως (Θεσσαλονίκη 1975), σελ. 100-132.

22. Κολαΐτης, Γ., Το χρονικό της Ιθάκης (Αθήνα 1988), σελ. 178-179.

23. Βλασσόπουλος, Ν., Η ναυτιλία της Ιθάκης (1700-1900) (Αθήνα 2001), σελ. 122-125. Βλ. επίσης Μεταξάς, Ν., Οι Ναυτικοί της Κεφαλληνίας και της Ιθάκης, Βιογραφικά στοιχεία 600 ναυτίλων (1850-1970) (Αθήνα 2002), σελ. 85.

http://blacksea.ehw.gr