JEAN CUISENIER: «Ο ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ»

Jean Cuisenier, «Ο ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ», Μετάφραση Κώστας Αντύπας, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Ο Γάλλος ελληνιστής Ζαν Κιουζενιέ σε μια γλαφυρή προσπάθεια να αναπαραστήσει τον περίπλου του ομηρικού ήρωα στη Μεσόγειο. Με τη μια ή την άλλη μορφή του, το ομηρικό ζήτημα, που κρατάει ήδη δυόμισι χιλιετίες, δεν θα πάψει να ερεθίζει και να προκαλεί τη διατύπωση νέων απόψεων και την εκπόνηση νέων θεωριών, φιλολογικά σοβαρών ή απλώς αφελών. Δεν πάει άλλωστε μήνας που προστέθηκε ένα επιπλέον δίλημμα (αν ο Ομηρος ήταν άνδρας ή γυναίκα) στα ήδη πολλά ερωτήματα που αφορούν τη γενέτειρα του ποιητή («επτά πόλεις μάρνανται σοφήν διά ρίζαν Ομήρου· / Σμύρνη, Χίος, Κολοφών, Ιθάκη, Πύλος, Αργος, Αθήναι»), το αν γνώριζε ή όχι γραφή, αν είναι δικά του έργα και τα δύο έπη, η «Ιλιάς» και η «Οδύσσεια», ή μόνο το ένα όπως διατείνονταν οι «χωρίζοντες» Αλεξανδρινοί, ο Ελλάνικος και ο Ξένων, αν ο Ομηρος ταυτίζεται με τον Οδυσσέα (ή, ίσως, με την Πηνελόπη, αν αποδεχθούμε την πρόσφατη, και μάλλον σχηματική, άποψη του Βρετανού καθηγητή Αντριου Ντόλμπι πως ο ποιητής ήταν γυναίκα), κι αν στην ποίησή του οφείλουμε να αναζητήσουμε την αισθητική απόλαυση ή τη διδασκαλία, της ναυτικής, εθνολογικής και ανθρωπολογικής διδασκαλίας συμπεριλαμβανομένης.

Η γεωγραφική αλήθεια

Το τελευταίο δίλημμα, συσχετισμένο ειδικότερα με την «Οδύσσεια», το αν δηλαδή οι ραψωδίες της γεωγραφούν την αλήθεια (τον μεσογειακό κόσμο) ή απορρέουν από τη μυθοπλαστική δεινότητα του ποιητή, βασάνισε ιδιαίτερα τους γραμματικούς της Αλεξάνδρειας. Ιδού πώς συνοψίζει, με φιλολογική αυστηρότητα, την όλη υπόθεση ο Αλμπιν Λέσκυ, στην «Ιστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας» (μετάφραση Αγαπητός Τσοπανάκης, εκδοτικός οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1988):

«Είναι ανάγκη να πούμε λίγα λόγια για το ρόλο του γεωγραφικού στοιχείου στην «Οδύσσεια». Ολα τα ουσιώδη τα είπε ήδη ο Ερατοσθένης (Στράβ. 1, 213c): ο Ησίοδος εντόπισε τις περιπλανήσεις του Οδυσσέα στον σικελικό-ιταλικό χώρο, ο Ομηρος όμως δεν σκέφθηκε ούτε αυτόν ούτε κάποιον άλλον εντοπισμό. Αυτό το πράγμα δεν ήθελαν να το πιστέψουν στην αρχαία εποχή, όπως δεν θέλουν και στη σημερινή. Ο μάταιος κόπος να χαράξουν επάνω στον χάρτη τα ταξίδια του Οδυσσέα, έδωσε αφορμή στον Ερατοσθένη, που κάτι ένιωθε από γεωγραφία και ποίηση, να πει τον ειρωνικό λόγο, ότι τότε μόνο θα μπορέσουμε να προσδιορίσουμε τον χώρο των περιπλανήσεων, όταν βρούμε τον τεχνίτη που έραψε τον ασκό του Αιόλου. Στην ελληνιστική εποχή υπήρχαν αιρέσεις που τοποθετούσαν το θέατρο των περιπλανήσεων στη Μεσόγειο ή, όπως ο Κράτητας από τη Μαλλό (Κράτης ο Μαλλώτης), έξω στον Ωκεανό. Αυτό το κουραστικό παιχνίδι ξανάρχισε με τη νεότερη έρευνα και, καθώς φαίνεται, τόσο λίγο πρόκειται να ησυχάσει, όσο κι ο ερασιτεχνισμός αυτών που ψάχνουν για την Ατλαντίδα. Στην πραγματικότητα οι περιπλανήσεις του Οδυσσέα συμβαίνουν σε μια παραμυθένια χώρα, πολύ πέρα από τη «οικουμένην», αυτήν που ήταν γνωστή στην εποχή που γεννήθηκαν αυτές οι ιστορίες. Ο ποιητής σημείωσε με πολλαπλή καθαρότητα την υπερπήδηση των συνόρων ανάμεσα στον γνωστό κόσμο και στον κόσμο του παραμυθιού».

Εγχείρημα χαρτογράφησης

«Μάταιος ο κόπος» ή όχι, ο πόθος της επαλήθευσης των λεγομένων του Ομήρου δεν σταμάτησε να παρακινεί σε ταξίδια, είτε στη θάλασσα των ομηρικών λέξεων είτε στη Μεσόγειο. Και μπορεί ο ασκός του Αιόλου να παραμένει ανεύρετος, όπως κι ο τεχνίτης που τον έραψε, αυτό όμως δεν ανακόπτει τα εγχειρήματα χαρτογράφησης των περιπλανήσεων του Οδυσσέα. Ενα τέτοιο εγχείρημα έφερε εις πέρας, και το παρουσιάζει στο βιβλίο του «Ο περίπλους του Οδυσσέα», ο Γάλλος φιλόσοφος Ζαν Κιουζενιέ, διευθυντής επί εικοσαετία του Κέντρου Γαλλικής Εθνολογίας του CNRS και του γαλλικού Εθνικού Μουσείου Λαϊκών Τεχνών και Παραδόσεων. Ερευνες και περιηγήσεις του επί μισό αιώνα στη Μεσόγειο, κυρίως δε δύο αποστολές με ιστιοπλοϊκό, το 1999 και το 2000, με το κείμενο τη «Οδύσσειας» σαν «σηματωρό», τον έπεισαν ότι «η οδυσσειακή μυθοπλασία δεν παραληρεί ούτε μεταμφιέζεται. Δεν κρύβει ούτε παραμορφώνει. Αποκαλύπτει αυτό που είναι προσχηματισμένο στο θαλασσινό τοπίο και αποκαλύπτεται μόνο στον βαθμό που κάποιος το αναζητά». Τη δική του αναζήτηση αφηγείται, λοιπόν, με ελκυστική ενάργεια στο βιβλίο του.

Ο Ζαν Κιουζενιέ δεν είναι ο πρώτος που επιχείρησε αυτού του είδους την αυτοψία, και μάλλον δεν θα είναι ο τελευταίος. Στον πρόλογό του αποδίδει τις πρέπουσες τιμές στον πρόδρομό του, τον Βικτόρ Μπεράρ, τον σπουδαίο Γάλλο ελληνιστή, μεταφραστή της «Οδύσσειας», ο οποίος σε αλλεπάλληλα θαλασσινά ταξίδια του, από το 1906 έως το 1912, και με τη συντροφιά του επίσης σπουδαίου φωτογράφου Φρεντ Μπουασονά, δοκίμασε να ταυτίσει το σύνολο των οδυσσειακών τοποθεσιών (το αποτέλεσμα της έρευνάς του έχει αποτυπωθεί στον τόμο «Ακολουθώντας το πλοίο του Οδυσσέα», εκδ. «Αγρα»). Τη δική του «οδύσσεια» επιχείρησε ο Αγγλος γεωγράφος Tim Severin, το 1985, κατασκευάζοντας μάλιστα για τα ταξίδια του ένα («υποτιθέμενο») αντίγραφο της μυθικής «Αργώς».

Με το ομηρικό κείμενο

Στην προσωπική του αναζήτηση ο Κιουζενιέ διάλεξε να ταξιδέψει με ιστιοφόρο, ένα καταμαράν, επιστημονικά εξοπλισμένο. Το ερευνητικό πρόγραμμα που ανέλαβε να διεκπεραιώσει τελούσε υπό την αιγίδα του γαλλικού Εθνικού Μουσείου Ναυτιλίας, του Κέντρου Γαλλικής Τεχνολογίας, του Εθνικού Μουσείου Λαϊκών Τεχνών και Παραδόσεων του Παρισιού και του Κέντρου Μεσογειακών Μελετών του Πανεπιστημίου του Τελ Αβίβ. Επιδίωξη των νέων θαλασσοπόρων ήταν να δοκιμαστούν σε συνθήκες παραπλήσιες εκείνων που είχαν ταλανίσει τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Κατά κάποιον τρόπο, ο Γάλλος ερευνητής, επιχειρώντας να αναπαραστήσει και να «αναβιώσει» τον περίπλου του Οδυσσέα, είχε οδηγό του την «αρχή» του περίφημου γραμματικού Αρίσταρχου από τη Σαμοθράκη, «Ομηρον εξ Ομήρου σαφηνίζειν». Θέλησε, δηλαδή, παρακολουθώντας καταλεπτώς το ομηρικό κείμενο (στην ελληνική έκδοση χρησιμοποιείται η μετάφραση του Δ.Ν. Μαρωνίτη), να επαληθεύσει, από λιμάνι σε λιμάνι, όσα γεωγραφεί ο ποιητής, καθώς και όσα περί ναυτοσύνης ιστορεί.

«Συνήθως», γράφει στον Επίλογό του, «διαπιστώναμε μια θεμελιώδη συμφωνία ανάμεσα στο κείμενο και τον τόπο. [...] Δεν υπάρχει ούτε ένα επεισόδιο στην «Οδύσσεια» όπου θα μπορούσαμε να προσάψουμε στους δημιουργούς ότι έκαναν λάθος για την απόσταση ανάμεσα στα λιμάνια, για τους ανέμους που κυριαρχούν ανάλογα με την εποχή και ανάλογα με τις τοπικές συνθήκες, για τη συχνότητα των καταιγίδων, των μπουρινιών και της ομίχλης». Ο Ομηρος δεν αυτοσχεδίαζε· και γνώριζε και δίδασκε.

Το ταξίδι, ως γνωστόν, έχει πάντοτε την πρώτη αξία, το ταξίδι και η αφήγησή του. Καλός αφηγητής ο Ζαν Κιουζενιέ, καταγράφει με τρόπο γλαφυρό τον νόστο του στην «Οδύσσεια» πια κι όχι στην Ιθάκη σε ένα «ημερολόγιο καταστρώματος» που, ακόμα κι αν δεν δίνει τελεσίδικες απαντήσεις σε παλαιότατα ερωτήματα, κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον του αναγνώστη-ταξιδευτή.

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΟΥΚΑΛΑΣ
Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ