ΤΟ ΕΠΤΑΝΗΣΙΑΚΟ ΕΘΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ ΚΑΙ ΤΑ ΕΥΡΩΠΑΪΚΑ ΕΘΝΙΚΑ ΚΙΝΗΜΑΤΑ

Υπάρχουν στην ευρωπαϊκή ιστορία γεγονότα που, κατά έναν σχεδόν περίεργο τρόπο, ξεπερνούν γεωγραφικούς, γλωσσικούς και θρησκευτικούς φραγμούς και αποτυπώνονται σε όλες τις επιμέρους περιοχές της ηπείρου. Όλα φαίνονται να είναι μικρογραφίες ευρύτερων διαδικασιών. Σ' αυτό, νομίζω, συνίσταται η κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα. Και η ιστορία των Επτανήσων είναι η μικρογραφία της γενικότερης ευρωπαϊκής ιστορίας. Οι Άγγλοι έρχονται στα Επτάνησα, το 1814, ως ελευθερωτές να διώξουν τους αυτοκρατορικούς Γάλλους. Συμπλήρωναν τη σταδιακή "απελευθέρωση" που, όπως σύντομα αποδείχθηκε, ήταν ουσιαστική κατάκτηση και κατοχή των Επτανήσων.

Και θα έμεναν μέχρι την 21η Μαϊου του 1864. Και οι δέκα διαδοχικοί Άγγλοι αρμοστές θα κυβερνούσαν δεσποτικά -- είτε ως μαύρη είτε, στην καλύτερη περίπτωση, ως πεφωτισμένη δεσποτεία. Από την άλλη πλευρά, οι διεθνείς συσχετισμοί θα περιέπλεκαν τα πράγματα. Η Αγγλία, στην οποία προσέβλεπαν οι αγωνιζόμενοι Έλληνες του '21, εδίωκε στα Επτάνησα κάθε φωνή και πράξη συμπαράστασης στους αγωνιζόμενους αδελφούς. Και δεν ήταν μόνον τα ελληνικά πράγματα. Ήταν και τα ιταλικά, που γειτνίαζαν.

Στην Κέρκυρα, π.χ., έζησε ως εξόριστος, κατά τη δεκαετία του 1850, ο σπουδαίος Ιταλοδαλματός λόγιος Νικολό Τομαζέο (Niccolo Tommazeo), φιλέλλην και μεταφραστής των κλασικών ελληνικών κειμένων στην ιταλική γλώσσα. Ο Τομαζέο, αγωνιστής της ιταλικής Παλιγγενεσίας (του Risorgimento) και διωχθείς από τη χώρα του για τους εθνικούς και δημοκρατικούς του αγώνες, ανέπτυσσε δράση στην Κέρκυρα υπέρ της αγγλικής Προστασίας. Πίστευε ότι η Αγγλία ήταν ο μακροπρόθεσμος σύμμαχος των ευρωπαϊκών εθνικών κινημάτων. Και, φυσικώ τω λόγω, έγινε το κόκκινο πανί για τους αγωνιζόμενους για την εθνική ολοκλήρωση Κερκυραίους. Ο Τομαζέο, ο φίλος των Επτανησίων λογίων της εποχής, θα εξοριζόταν για δεύτερη φορά: αυτή την φορά από την Κέρκυρα των Ριζοσπαστών. Δεν μπορεί κανείς να βγάλει εύκολα ηθικά και πολιτικά συμπεράσματα αν δεν δει το όλο πλέγμα προσδοκιών και συμφερόντων.

Το πεντηκονταετές καθεστώς της αγγλικής Προστασίας --που έληξε το 1864-- ήταν νομικώς αυθαίρετο. Η Συνθήκη των Παρισίων του 1815 προέβλεπε προστασία ενός «ελευθέρου και ανεξαρτήτου κράτους»: των Ηνωμένων Πολιτειών των Ιονίων Νήσων. Τούτο ουδόλως ετηρήθη από την Μεγάλη Βρετανία, που έβλεπε τα Ιόνια Νησιά ως μια ακόμη κτήση στην υπερπόντια αυτοκρατορία της. Η προστασία εξετράπη αμέσως και επισήμως, διά του αντιδραστικότατου Συντάγματος του Μαίτλαντ του 1817, σε ανοικτή και όλως βίαιη επικυριαρχία. Οι δεκάδες απαγχονισμοί και οι εκατοντάδες μαστιγώσεις εκ μέρους του αρμοστή Ward (Ουάρδου, όπως τον έλεγαν οι Επτανήσιοι) και του στρατού του, καθ' άπασαν την έκταση της Κεφαλλονιάς, το 1849, μετά την περίφημη Στάση της Σκάλας, έγιναν κατασταλτικώ δικαίω ενός εντελώς αυθαιρέτου καθεστώτος, ουδαμού της γης λογοδοτούντος. «Φρικιούμε με τα τρομερά μέτρα αντιποίνων που επέβαλαν τα στρατοδικεία με βάση τις οδηγίες του λόρδου υπάτου αρμοστή [...] θάνατος, εξορία, σωματικές ποινές [...]», έγραφε η βρετανική |Morning Chronicle| στις 25 Απριλίου 1850. Και σε ένα άλλο άρθρο της εποχής έγραφε ο Κάρολος Μαρξ, ως δημοσιογράφος: «Όσο για την ανάπτυξη του υλικού πλούτου, η Αγγλία, η Αγγλία του ελευθέρου εμπορίου, δεν αισχύνεται να βασανίζει τους Ιονίους με εξαγωγικούς φόρους, ένα βάρβαρο μέσο, που φαίνεται να έχει πια θέση μόνο στον οικονομικό κώδικα της Τουρκίας. Η κορινθιακή σταφίδα, π.χ., επιβαρύνεται με φόρο εξαγωγής 22,5%. Οι ενδιάμεσες θάλασσες φράσσονται σε κάθε λιμάνι με διαμετακομιστικούς φόρους, που επιβαρύνουν τα διάφορα εμπορεύματα που ανταλλάσσονται ανάμεσα στα ίδια τα Ιόνια Νησιά» (|New York Daily Tribune|, 6 Ιανουαρίου 1858).

Υπήρξαν, έναντι της σκληρής αυτής, αποικιοκρατικού τύπου, βρετανικής Προστασίας ηρωικοί αγώνες εκ μέρους πολλών Επτανησίων. Τιμή και δόξα ανήκουν στο κόμμα των Ριζοσπαστών. Αλλά υπήρξε και κάμποση υποτελής συμπεριφορά και έκθυμος συνεργασία εκ μέρους του κόμματος των Προστασιανών (ή Καταχθονίων -- όπως τους έλεγαν), ευγενών δηλαδή και άλλων που εξαρτούσαν τα ενδιαφέροντα και συμφέροντά τους από την αγγλική παρουσία. Και υπήρξε, ακόμη, και η μετριοπάθεια και ο σκεπτικισμός του κόμματος των Μεταρρυθμιστών, του κόμματος που πρόβαλλε την ανάγκη μεταρρύθμισης του Συντάγματος του 1817, που τόνιζε την ανάγκη ανόδου του μορφωτικού επιπέδου των Επτανησίων και μετέθετε την Ένωση στο απώτερο μέλλον. Υπήρξαν οι ανένδοτοι αγώνες των Αληθών Ριζοσπαστών, του υπό τους Κεφαλλήνες Ηλία Ζερβό-Ιακωβάτο και Ιωσήφ Μομφεράτο τμήματος του κόμματος των Ριζοσπαστών, που έμεινε πιστό στις δημοκρατικές και κοινωνικές αρχές του ριζοσπαστισμού μέχρι τέλους: ένωση, ανεξαρτησία και κοινωνική δικαιοσύνη. Και υπήρξαν και οι αγώνες και ο ρεαλισμός και οι συμβιβασμοί των υπό τον Ζακυνθινό Κωνσταντίνο Λομβάρδο Ενωτικών Ριζοσπαστών, που μετά το 1858 έθεταν το ζήτημα της Ένωσης άνευ άλλου όρου και κοινωνικού περιεχομένου. Περιττό να πούμε ότι, μετά την Ένωση, Μεταρρυθμιστές και Προστασιανοί εμφανίσθηκαν, σχεδόν όλοι, ως Ριζοσπάστες -- όπως συνήθως γίνεται σε τέτοιες περιπτώσεις. Οι σοβαρότεροι Μεταρρυθμιστές προσχώρησαν στο κόμμα των Αληθών Ριζοσπαστών και οι Προστασιανοί και οι ελάσσονες Μεταρρυθμιστές στο κόμμα των Ενωτικών Ριζοσπαστών (που έγιναν έτσι απλώς Ενωτικοί). Είναι η κρίσιμη περίοδος, 1859-1862, που όλα σχεδόν τα επαναστατικά κινήματα στην Ευρώπη διχάζονται γύρω από το δίλημμα της «εθνικής ολοκλήρωσης με κοινωνικό περιεχόμενο» ή της «εθνικής ολοκλήρωσης άνευ κοινωνικού περιεχομένου». Ο Ματσίνι, κύριος εμπνευστής του εθνικού οράματος του ιταλικού Risorgimento, αρνείται να προσυπογράψει την τελική πράξη της ιταλικής ενοποίησης. Την ίδια δραματική υπαναχώρηση θα επιδείξουν και στα Επτάνησα, στην τελική φάση της Ένωσης, ο Μομφεράτος και ο Ζερβός-Ιακωβάτος.

Η ευρωπαϊκή κοσμογονία αποτυπώθηκε με αδρές γραμμές και στα Επτάνησα. Σ' αυτή την κρίσιμη περίοδο εντοπίζεται η απαρχή μιας πολιτικής που σιγά σιγά θα διαχωρίσει το εθνικό ζήτημα από το κοινωνικό ζήτημα: είναι μια πολιτική με μακροπρόθεσμες συνέπειες. Η ιστορία των Επτανήσων είναι αποκαλυπτική του ευρύτερου ευρωπαϊκού γίγνεσθαι. Ιδέες, ρεύματα, συμπεριφορές, λεπτές διαφοροποιήσεις είναι, όλα, κοινά.

Κατά τους «Αληθείς Ριζοσπάστες», η Ένωση αποτελούσε «απαράγραπτο και φυσικό δικαίωμα». Οι «Αληθείς Ριζοσπάστες» καταδίκαζαν κάθε έκκληση ή «ικετήρια αναφορά» (όπως έλεγαν) προς τους Ευρωπαίους ηγεμόνες, που χαρακτηρίζονταν συλλήβδην «τύραννοι και καταπιεστές των λαών». Πίστευαν ότι μια συνέλευση των Ιονίων Νήσων, εκλεγμένη με καθολική ψηφοφορία, θα μπορούσε de facto να καταργήσει το σύνταγμα του 1817 και να ανακηρύξει την Ένωση με την Ελλάδα. Οι Ενωτικοί Ριζοσπάστες, από την άλλη πλευρά, επεδίωκαν την συνηγορία των μετριοπαθών και συντηρητικών δυνάμεων της Ευρώπης. Κατηγορούσαν δε τους «Αληθείς Ριζοσπάστες» ως ταυτιζόμενους με τον «δημοκρατικό κομμουνισμό»! (Από τότε ο κομμουνισμός «επλανάτο ως φάντασμα», για να θυμίσουμε τη γνωστή ρήση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου»). Η διάσπαση αυτή του εθνικού κινήματος στα δύο, ή και σε περισσότερα κομμάτια, επαναλήφθηκε πολλές φορές στην Ευρώπη, την περίοδο αυτή. Ήταν τα διδάγματα του ευρωπαϊκού 1848.

Το σημαντικότατο γεγονός της συνειδητής απουσίας του προέδρου και του αντιπροέδρου της 12ης Ιονίου Βουλής από το σώμα της τελευταίας, 13ης Ιονίου Βουλής είναι ενδεικτικό των σκέψεων και των αντιρρήσεων που οι διαπρεπέστεροι, ανιδιοτελέστεροι και πλέον διωχθέντες (και εξορισθέντες) Επτανήσιοι αγωνιστές της Ένωσης είχαν για τον τρόπο της Ένωσης. Πρόεδρος στην 12η Βουλή ο Ηλίας Ζερβός-Ιακωβάτος, αντιπρόεδρος ο Ιωσήφ Μομφεράτος, «Αληθείς Ριζοσπάστες» και οι δύο, αγνοί αγωνιστές, αγνοί πατριώτες και οι δύο, αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στις κυρωτικές εργασίες της 13ης Βουλής. Τι είχε συμβεί;

Γράφει ο «Αληθής Ριζοσπάστης» Παναγιώτης Πανάς στη |Βιογραφία του Ιωσήφ Μομφεράτου|, το 1888 (ένα μικρό βιβλίο, μνημείο γλώσσας, γραμματικής και συντακτικής έκφρασης αλλά και μνημείο θουκυδίδειας συμπύκνωσης πολιτικών νοημάτων και, άρα, χρήζον μιας τιμητικής επανεκδόσεως):

«Επελθούσης της εν Ελλάδι μεταπολιτεύσεως (το 1862), ο Μομφεράτος επεκρότησεν εκθύμως την του Όθωνος έξωσιν, αλλά κατεπολέμησε πάσαν νέαν βασιλικήν υποψηφιότητα, φρονών ότι ουδεμία υπήρχεν ανάγκη ηγεμόνος, όπως το έθνος αναπτυχθή και ευημερήση, και ότι το στοιχείον της βασιλείας ήτο ολέθριον διά την Ελλάδα [...] Η αγγλική κυβέρνησις, το μεν όπως εξέλθη της δυσκόλου εν Επτανήσω θέσεώς της, το δε όπως εδραιώσει την εν Ελλάδι επιρροήν της, ήτις τότε ήτο εις το κατακόρυφον αυτής σημείον, απεφάσισε να παραχωρήση τας υπ' αυτής, δικαιώματι του ισχυρού, κατεχομένας νήσους, αλλ' υπό τον όρον της εκλογής αρεστού αυτή ηγεμόνος και αποχής από πάσης προς απελευθέρωσιν των δούλων ημών αδελφών ενεργείας. Έμπορος, δεν ηδύνατο να λησμονήσει την πολιτικήν του συμφέροντος. Παρεχώρει την Επτάνησον, όπως κατακτήσει ηθικώς την Ελλάδα. Επίστευεν, ίσως, ότι ούτω πράττουσα θα κατώρθου να μεταφέρη τον αρμοστήν της από Κερκύρας εις Αθήνας, θέτουσα επί κεφαλής αυτού βασιλικόν στέμμα. Υπό τοιούτους όρους τελουμένη, η ένωσις είχεν απολέσει διά τους εν Κεφαλληνία ριζοσπαστικούς παν θέλγητρον, και ο Ιωσήφ Μομφεράτος, ο από της πρώτης αυτού εμφανίσεως εν τω πολιτικώ σταδίω καταπολεμήσας και ηγεμόνας και συνθηκολογίας και ελέη, ο ακάματος των αρχών της Γαλλικής Επαναστάσεως απόστολος, δεν ηδύνατο, χωρίς να προδώσει την πολιτικήν του πίστιν, να συμμετάσχη των τοιούτων ενεργειών και να εργασθή υπό σημαίαν ήν ανέκαθεν κατεπολέμησεν. Ό,τι απήτει ως δικαίωμα, δεν ηδύνατο να δεχθή ως ελεημοσύνη, και μάλιστα ως αμοιβήν συγκαταθέσεως, ατιμαζούσης κατ' αυτόν την πατρίδα του. Εφ' ω και δεν συμμετέσχεν, επίσης και ο Ζερβός, της ΙΓ' Βουλής, της ψηφισάσης την υπό του αρμοστού υποβληθείσαν ένωσιν. Βεβαίως, εν τη καθ' ημάς εποχή, καθ' ην η ρευστότης των χαρακτήρων ανακηρύσσεται ως πολιτικόν προτέρημα και η παλιμβουλία ως το άριστον των προς προαγωγήν εφοδίων, είναι αδύνατον να εκτιμηθή δεόντως ο αδαμάντινος χαρακτήρ του Μομφεράτου. Συνηθείσασα η νυν γενεά εις πολιτικήν αλλοπρόσαλλον, παρωδίαν οππορτουνισμού, είναι δύσκολον να εννοήση πώς ευρέθη τις, ίνα λακτίση περίστασιν εξασφαλίζουσα αυτώ την εις τα ανώτατα υπουργήματα άνοδον, ήτις είναι ο διακαής πόθος των πλείστων Ελλήνων».

Ο Μομφεράτος έγραφε στην εφημερίδα του "Αναγέννησι", στις 25 Απριλίου 1859: «Τας υπό του Ματσίνη κηρυττομένας ιδέας οι καθαροί ριζοσπάσται, και οι Επτανήσιοι εν γένει, συμμερίζονται. Το περί εθνικής αποκαταστάσεως ζήτημα ουδέποτε διέστειλαν από το γενικόν ζήτημα των εθνικοτήτων». Ο Μομφεράτος, όμως --αυτός που κατάφερνε να εκλεγεί ακόμη και υπό συνθήκες διώξεων και εξοριών-- στις πρώτες εκλογές μετά την Ένωση δεν κατάφερε να εκλεγεί. Το σοκ για τους Κεφαλλονίτες αγωνιστές της Ένωσης ήταν μεγάλο. Και όταν στις δεύτερες μετά την Ένωση εκλογές, το 1868, εξελέγη, η απογοήτευση ήταν ακόμη μεγαλύτερη. Μαζί του, στην Κεφαλλονιά, είχε εκλεγεί και ο Δημήτριος Καρούσος, ο απηνέστατος διώκτης του ριζοσπαστισμού και του ιδίου προσωπικώς, όργανο της αγγλικής Προστασίας, ο και προγραφές οργανώσας κατά το 1851. «Η Ελλάς, αντί ελευθερίας, μετέδωκεν εις την ενθουσιωδώς εις τας αγκάλας της ριφθείσαν Επτάνησον το μόλυσμα της πολιτικής φαυλότητος», έγραφε τότε ο Παναγιώτης Πανάς.

Το κόμμα των Ριζοσπαστών υπήρξε, πράγματι, το πρώτο κόμμα αρχών της ελληνικής πολιτικής ζωής. Ποια ήταν τα ελληνικά πολιτικά κόμματα και τα ελληνικά πολιτικά ήθη μέχρι την εμφάνιση των Ριζοσπαστών; Ρωσικό κόμμα, Γαλλικό κόμμα, Αγγλικό κόμμα. Οι Έλληνες, που με την Επανάσταση του '21 αποτέλεσαν το μεγάλο ευρωπαϊκό παράδειγμα αγώνα για ελευθερία και εθνική ανεξαρτησία, θεωρούσαν, υπό τις μετεπαναστατικές συνθήκες, τον ξένο παράγοντα ως όρο απαραίτητο για την εθνική τους ολοκλήρωση. Αυτό ήταν κάτι που εξόργιζε τους Επτανησίους Ριζοσπάστες. Κατά τη δεκαετία του 1840, οι προσδοκίες, που στην Ελλάδα γέννησε το υπέρ του Συντάγματος κίνημα της 3η Σεπτεμβρίου του 1843, προσέκρουσαν στην ακολουθήσασα φαύλη περίοδο Κωλέττη και Γαλλικού Κόμματος, περίοδο πλήρους στρέβλωσης κάθε στοιχειώδους έννοιας δημοκρατίας και ελεύθερης πολιτικής σκέψης.

Η επόμενη δεκαετία, η δεκαετία του 1850, ήταν η δεκαετία που σφραγίσθηκε από την αγγλογαλλική κατοχή της χώρας, υπό τον φόβο των Αγγλογάλλων μήπως η Ελλάδα ταχθεί υπέρ της Ρωσίας και κατά της Τουρκίας, κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου. Ο Όθων έχανε κάθε ίχνος αξιοπιστίας. Οι Ριζοσπάστες, παρά τις μετά το 1858 διαφορές τους, θα έφερναν στο Ελληνικό Κοινοβούλιο, μετά την Ένωση, ένα νέο πολιτικό πνεύμα. Η εξαντλητική αντιπαράθεση επιχειρημάτων μεταξύ Ριζοσπαστών και Μεταρρυθμιστών και, αργότερα, μεταξύ «Αληθών» και «Ενωτικών Ριζοσπαστών» στο πλαίσιο των συνεδριάσεων της Ιονίου Βουλής, αλλά και στο πλαίσιο της πλούσιας αρθρογραφίας στον ανθούντα τότε επτανησιακό Τύπο, διαμόρφωσε μια παρακαταθήκη ιδεών που θα μετακενωνόταν στο ελληνικό Κοινοβούλιο.

ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΡΓΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

* Ζαμίτ, Λ., "Η Οικονομία της Επτανήσου επί Αγγλικής Προστασίας", Κέρκυρα, Εταιρεία Κερκυραϊκών Σπουδών, 1981.

 * Ζερβός-Ιακωβάτος, Η., "Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός", Αθήνα, Σπύρος Μυλωνάς, 1964 [1850].

* Κούκκου, Ε., 1985, "Ιστορία των Επτανήσων από το 1797 μέχρι την Αγγλοκρατία". Αθήνα, Παπαδήμας, 1985.

* Λιάκος, Α., "Η Ιταλική Ενοποίηση και η Μεγάλη Ιδέα. 1859-1862", Αθήνα, Θεμέλιο, 1985.

 * Μοσχονά, Π., "Το Ιόνιο Κράτος. 1815-1864", Αθήνα, Κέντρο Μελετών Ιονίου, 1997.

 *Μοσχονάς, Ν., "Το Ιόνιο Κράτος και οι Αγώνες των Επτανησίων", στην "Ιστορία του Ελληνικού Έθνους", Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών.

 *Μοσχόπουλος, Γ. Ν., "Ιστορία του Νέου Ελληνικού Κράτους", Αθήνα, Χριστάκης, 1998.

  *Πανάς, Π., "Βιογραφία Ιωσήφ Μομφεράτου", Αθήνα, Ζακυθινός-Λυκιαρδόπουλος,-Δρακονταειδής, 1888.

  * Marx, K., 1858, "Το Πρόβλημα των Ιονίων Νήσων" (1858), στο Κ. Marx, K. Fr. Engels, Fr., "Η Ελλάδα, η Τουρκία και το Ανατολικό Ζήτημα (1846-1890)", μετ.-επιμ. Παναγιώτης Κονδύλης, Αθήνα, Γνώση, 1985.