ΟΙ ΔΥΤΙΚΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ: ΕΝΑ ΠΑΝΟΡΑΜΑ ΤΩΝ ΝΗΣΙΩΝ ΤΟΥ ΙΟΝΙΟΥ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΟΚΡΑΤΙΑΣ

Έζησαν υπό καλύτερες συνθήκες οι Επτανήσιοι κάτω από τη βενετική κυριαρχία από τους λοιπούς Έλληνες που βρέθηκαν υπό τους Τούρκους; Είναι ένα από τα βασικότερα ερωτήματα στα οποία καλούνται να απαντήσουν οι ιστορικοί της συγκεκριμένης περιόδου, παρ΄ ότι είναι ευρέως διαδεδομένη η αντίληψη ότι οι κάτοικοι των Ιονίων νησιών υπήρξαν πιο «τυχεροί», γιατί υπέφεραν λιγότερο. Η διαφορά της ποιότητας του πολιτισμού μεταξύ Βενετών και Τούρκων αλλά και το είδος του πολιτισμού, καθώς Δύση και Ανατολή είχαν αποτελέσει τμήματα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας, οι ρίζες της οποίας πήγαιναν βαθιά στο παρελθόν του ελληνικού και του ρωμαϊκού κόσμου, έχουν συντελέσει πολύ σε αυτή την άποψη.

Η απάντηση όμως είναι απλούστερη και ταυτόχρονα σύνθετη. «Επί Βενετοκρατίας τα Ιόνια νησιά δεν βρέθηκαν μόνον υπό διαφορετικό κατακτητή, παρά έζησαν και υπό εντελώς διαφορετικές συνθήκες από την υπόλοιπη Ελλάδα» γράφει ο δικηγόρος και ερευνητής κ. Σπύρος Γερ. Γασπαρινάτος στο βιβλίο του. Κατακτητής δηλαδή υπήρξε και στις δύο περιπτώσεις. Αλλά με διαφορετικό πρόσωπο. Ο συγγραφέας λοιπόν επικεντρώνει την έρευνά του στην αξιολόγηση αυτών των συνθηκών, καθώς θεωρεί ότι εκεί βρίσκεται το κλειδί για την ερμηνεία των περισσότερων φαινομένων της ιστορίας της Επτανήσου (πολιτικών, κοινωνικών, θρησκευτικών, πνευματικών) ακόμη και ως τις μέρες μας.

Η ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ

Η Βενετοκρατία αρχίζει στα Επτάνησα μετά την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης το 1204 από τους σταυροφόρους της Τέταρτης Σταυροφορίας με τον διαμελισμό του Βυζαντινού κράτους και τους Βενετούς να διεκδικούν επιτυχώς τα πλέον ζωτικά τμήματα της άλλοτε αυτοκρατορίας. Για να λήξει αιώνες αργότερα με την κατάληψη της Βενετίας, αυτή τη φορά, από τον Ναπολέοντα Βοναπάρτη (16 Μαΐου 1797). Σε αυτό το διάστημα όμως «Ο επτανησιακός λαός είχε αποστερηθεί της ελευθερίας του και τελούσε υπό την κυριαρχία ενός ισχυρού και ξένου ως προς την εθνικότητα, το φρόνημα,το κοινωνικό επίπεδο, το θρήσκευμα και τις κοινωνικές αντιλήψειςκατακτητή», όπως σημειώνει ο κ. Γασπαρινάτος. Έτσι η ασφαλέστερη απάντηση στο ερώτημα που έχει τεθεί μπορεί να προκύψει, όπως και γίνεται στο βιβλίο, μόνον μετά την εξέταση των θεμελιωδών θεσμών και του τρόπου διοίκησης των βενετοκρατούμενων νησιών, των κοινωνικών και θρησκευτικών θεμάτων, της γλώσσας, της εκπαίδευσης, της νομοθεσίας, των οικονομικών και κοινωνικών παραγόντων, ακόμη και της πνευματικής ζωής.

Το βέβαιο ωστόσο είναι ότι η βενετική κυριαρχία είχε και θετικά στοιχεία: Όπως ότι κατέβαλλε εξ αρχής προσπάθειες για τον εποικισμό των σχεδόν έρημων τότε νησιών χωρίς να επιδιώξει την εθνολογική αφομοίωση των υπηκόων της. Ότι δεν προσπάθησε να αποκλείσει την ελληνική γλώσσα, παρ΄ ότι επίσημη παρέμενε η ιταλική και επίσης ότι επέδειξε εξαιρετική ανεξιθρησκία. Ως προς τα διοικητικά εξάλλου παραχώρησε σε κάποια μέλη του αρχοντολογίου ορισμένες κατώτερες αρμοδιότητες και στο Δίκαιο, παρ΄ ότι είχε εισαγάγει τα ξενόφερτα Statuta Veneta, οι μικρής σημασίας αστικές και ποινικές αντιδικίες ρυθμίζονταν από επαρχιακά διατάγματα και από τα επικρατούντα τοπικά έθιμα. Καθόλου άσχημα δηλαδή προκειμένου για κατακτητές.

Η ΑΛΛΗ ΟΨΗ

Αλλά αυτή είναι η μία όψη του νομίσματος, το οποίο ο ερευνητής «στρίβει» επιδέξια ώστε να καταγράψει όλες τις παραμέτρους. Άλλωστε όλα τα ανωτέρω εύκολα μπορούν να οδηγήσουν σε εσφαλμένο συμπέρασμα αν δεν έχει μελετηθεί κάτι βασικό: το κοινωνικό σύστημα που δημιουργήθηκε και επικράτησε επί Βενετοκρατίας.

Επί σειρά αιώνων, όπως αναφέρει ο κ. Γασπαρινάτος, οι Επτανήσιοι έζησαν υπό τις συνθήκες φεουδαλικού καθεστώτος αναλόγου με εκείνα των ευρωπαϊκών κρατών της εποχής και μιας κοινωνίας διαιρημένης σε τάξεις: ολιγάριθμη αριστοκρατία, αστοί και ποπολάροι, δηλαδή ο λαός. (Η δημιουργία μάλιστα από τα μέσα του 16ου αιώνα της Χρυσοβίβλου- Libro d΄ Οro-, όπου αναγράφονταν τα ονόματα των ευγενών οικογενειών κάθε νησιού οι οποίες είχαν προσφέρει υπηρεσίες στις βενετικές αρχές, επέτεινε τον διαχωρισμό των τάξεων.)

Κατά τον συγγραφέα λοιπόν «ο σχηματισμός της τάξης του αρχοντολογίου ήταν εκτός των άλλων ένας τρόπος για να καθυποτάξει η Βενετία τους εντόπιους ευγενείς και να δημιουργεί σκόπιμα μεταξύ τους διχόνοιες και διαφορές» . Για να προσθέσει πως «υπό την έννοια αυτή η τάξη του αρχοντολογίου αποτελέστηκε από υπηκόους της Serenissima, που σε αντίθεση με την κοινή και φυσική αίσθηση και προσδοκία ενός κατακτημένου λαού να απελευθερωθεί από τα δεσμά του επιδίωκε και προσπαθούσε τη διατήρηση κατά τη διάρκεια τουλάχιστον της Βενετοκρατίας του status quo στην πολιτική διάρθρωση».

Αντίφαση εξάλλου συνιστά το γεγονός ότι αυτή η ίδια ανώτερη πνευματικά και οικονομικά τάξη των ευγενών (και εν μέρει των εύπορων εμπόρων και μεταπρατών αστών) υπήρξε η απαρχή του συστήματος μιας ιδιαίτερα ποιοτικής κουλτούρας. Γιατί υπήρξε η μαγιά, η οποία με τη μεταγενέστερη επιρροή της Γαλλικής Επανάστασης και εν συνεχεία με τη Βρετανική Προστασία είχε ως αποτέλεσμα ένα υψηλού επιπέδου πνευματικό πολιτισμό στη διανόηση, την επιστήμη, την πολιτική, τη λογοτεχνία και τις τέχνες, τον οποίο έφεραν τα νησιά του Ιονίου στην Ελλάδα όταν ενώθηκαν με αυτήν.

ΤΟ ΡΕΜΠΕΛΙΟ ΤΩΝ ΠΟΠΟΛΑΡΩΝ

Η σημαντικότερη και πιο μακρόχρονη επαναστατική εκδήλωση στα Ιόνια νησιά υπήρξε το λεγόμενο «ρεμπελιό των ποπολάρων» (από τη λέξη ribellione που σημαίνει επανάσταση, εξέγερση) στη Ζάκυνθο από το 1628 ως τη βίαιη καταστολή της το 1632 με δικαστικές προεκτάσεις που έφθασαν ως το 1637.Επρόκειτο για την ομαδική εξέγερση ολόκληρων κοινωνικών ομάδων στην οποία από τη μία μεριά βρίσκονταν οι ποπολάροι των χαμηλών εισοδημάτων αλλά και οι ποπολάροι- αστοί στην ουσία- με υψηλότερα εισοδήματα και από την άλλη η ανώτερη τάξη των ευγενών. Σημείο σύγκρουσης η διοίκηση των φρουρών για τη φύλαξη της πόλης και η διαφύλαξη του προνομίου της μη στράτευσης για τους πρώτους. Ήταν δηλαδή μια εξέγερση εναντίον της κοινωνικής διαστρωμάτωσης που είχαν εφαρμόσει οι Βενετοί και εναντίον της αποκλειστικότητας των προνομίων και της αυτοδιοίκησης που μονοπωλούσε η τάξη του αρχοντολογίου.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι το «ρεμπελιό» δεν περιορίστηκε σε αντίδραση εναντίον των ευγενών αλλά για πολύ σύντομο διάστημα- μία μόνον ημέρα- στράφηκε ευθέως μέσω αντιβενετικών συνθημάτων και κατά του αποικιακού καθεστώτος που είχαν εγκαθιδρύσει οι Βενετοί στο νησί. Το όλο ζήτημα έχει εξετασθεί διεξοδικά από τους ιστορικούς με διάφορες ερμηνείες, όπως για παράδειγμα ότι υπήρξε η πρώτη αστική επανάσταση στον μεσογειακό χώρο, αλλά ο κ. Γασπαρινάτος κρατώντας αποστάσεις θεωρεί ότι «ήταν απλώς η στιγμιαία εκδήλωση αγανάκτησης και ανυπακοής ενός αδικούμενου πολυπληθούς τμήματος του πληθυσμού του νησιού».

ΜΑΡΙΑ ΘΕΡΜΟΥ   

ΒΗΜΑ, 7 Ιουνίου 2009