OΔΥΣΣΕΑΣ: ΕΝΑΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΟΣ

Με λίγα απλά και πυκνά λόγια θα προσπαθήσουμε εδώ να σκιαγραφήσουμε τη μορφή του μακρινού μας προγόνου. Ενός προγόνου, που – πάντα ζωντανός – θα βασιλεύει σ’ όλους τους καιρούς και πάντα θα θαυμάζεται απ’ την πολιτισμένη ανθρωπότητα. Γιατί, το μόνο που παραμένει αθάνατο είναι το πνεύμα, για τούτο και ο ποιητής των ποιητών Όμηρος το έδωσε σ’ όλο το θεϊκό μεγαλείο του, μες απ’ τα’ αθάνατα έπη του. Καταγωγή του Οδυσσέα. Δυο αιώνες, περίπου, πριν τα τρωικά, μέσα από Όμηρο, Στράβωνα, Πλούταρχο, Αριστοτέλη, Ηρόδοτο, Απολλόδωρο, Παυσανία, κ.α. των οποίων αλληλοσυγκρούονται οι πληροφορίες τους, κρατούμε εκείνα που ακολουθούν μια περίπου ευθεία γραμμή:

Από τους Λέλεγες απόγονος ήταν ο Τηλεβόας, απόγονοί του Τηλεβόες και Τάφιοι, που κατοικούσαν στην Ακαρνανία και στα νησιά Κάλαμος, Καστός, Μεγανήσι και Λευκάδα. Ο Απολλόδωρος, λέει τον Τηλεβόα γιό του Πελασγού του Λυκάονος και τον Τάφιο γιο του Ποσειδώνα και της Ιπποθόης. Όταν βασίλευε στους Ταφίους ο Πτερέλαος εκστράτευσε εναντίον του ο Αμφιτρύων, όπου και τον υπέταξε, με τη βοήθεια που του πρόσφερε η κόρη του Πτερελάου Κομαιθώ, που τον είχε ερωτευθεί. Στην εκστρατεία αυτή του Αμφιτρύωνα, σύμμαχοι ήταν ο Κέφαλος, γιος του Δηϊονέα απ’ τη Φωκίδα και ο Έλειος, γιος του Περσέα απ’ την Αργολίδα, όπου και παρεχώρησε στους δυο αυτούς το μεγάλο νησί που πήρε το όνομα του Κέφαλου και μια περιοχή του απ’ τον Έλειο. Ο Κέφαλος, σαν εγκαταστάθηκε στην ομώνυμη πια νήσο του νυμφεύεται την Πρόκριν, τη θυγατέρα του Ερεχθέα, σύμφωνα όμως με τον Αριστοτέλη δεν απέκτησαν παιδιά. Συμβουλεύτηκε για τούτο το μαντείο και έλαβε χρησμό που του έλεγε να βγει στο δρόμο και όποιο θηλυκό ον θα συναντούσε θα του χάριζε τον ποθητό γιο. Ακολούθησε την υπόδειξη και μόλις βγήκε συνάντησε μια άρκτο, η οποία μεταμορφώθηκε σε ωραία νεάνιδα, όπου κι απ’ αυτήν απόκτησε ο Κέφαλος τον Αρκείσιο (γιο της Άρκτου). Ο Ευστάθιος αφηγείται κάτι πιο φυσικό, ότι δηλαδή ο Αρκείσιος ονομάστηκε έτσι γιατί θήλασε μαστό άρκτου….

Ο Αρκείσιος, άπλωσε τις κτήσεις του και στην Ιθάκη.

Από το γάμο του με τη Χαλκομέδουσα απόκτησε το Λαέρτη.

Βέβαια, μέσα σ’ όλους αυτούς του χρόνους στους γάμους και στους απογόνους συμμετοχή είχε και ο Δίας! Ο Λαέρτης με τους υπηκόους Κεφαλλήνες κυρίευσε τη χερσόνησο Νήρικο (Λευκάδα) και έλαβε σύζυγο την Αντικλεία, θυγατέρα του Αυτολύκου από τη Βοιωτία. Ο Αυτόλυκος ήταν γιος του Δευκαλίωνα, μερικοί λένε του Ερμή. Γυναίκα του – και μητέρα της Αντικλείας – ήταν η Αμφιθέα, σύμφωνα πάντα με τον Όμηρο.

Γέννηση του Οδυσσέα:  Κατά μία παράδοση, ο Οδυσσέας γεννήθηκε στο βουνό Νήριτο της Ιθάκης, όπου η Αντίκλεια, έγκυος, βάδιζε σ’ ένα μονοπάτι του και τη βρήκε δυνατή, καταρρακτώδης βροχή κι από φόβο που να βρει να φυλαχτεί και την κούραση γέννησε τον Οδυσσέα στο δρόμο, στην οδό, για τούτο και πήρε το όνομα Οδυσσεύς. Βέβαια, υπάρχουν και άλλες, διάφορες απόψεις και παραδόσεις για το όνομα, όμως αυτή προβάλλεται σαν επικρατέστερη.

Για το γάμο του με την Πηνελόπη: Η Πηνελόπη, ήταν κόρη του Ικάριου της Σπάρτης και της Περίβοιας, (μερικοί λένε της Πολυκάστης). Ήταν πανέμορφη και την είχαν ζητήσει σε γάμο πολλοί, μα ο Ικάριος ήθελε να τη δώσει στον καλύτερο και τον πιο δυνατό, για τούτο αθλοθέτησε σε αγώνα την Πηνελόπη – θεωρείται πιθανό αγώνα δρόμου – όπου νικητής ανεδείχθη ο Οδυσσέας και έλαβε το σημαντικό έπαθλο! Ο Ικάριος επεδίωκε να κρατήσει το ζευγάρι στη Σπάρτη ο Οδυσσέας, όμως, ήθελε να γυρίσει στην Ιθάκη και η Πηνελόπη, που τον είχε αγαπήσει, ξεκίνησε μαζί του. Στις παρακλήσεις του πατέρα για να μη φύγει, η Πηνελόπη, που ντρεπόταν να πει ότι θ’ ακολουθούσε το σύζυγό της, κάλυψε με συστολή το πρόσωπό της με το πέπλο της. Έτσι, ο Ικάριος μη έχοντας τι άλλο να κάμει συγκρατήθηκε και μόνο – για ανάμνηση του γεγονότος – ανήγειρε στην ίδια εκείνη θέση του αποχωρισμού, το άγαλμα της Αιδούς!

Για τα Τρωικά: Υπάρχουν, απ’ τους διάφορους αρχαίους συγγραφείς, παραλλαγές στις αλήθειες και τους μύθους που έντυσαν αυτόν τον πυρήνα. Θα καταγράψουμε εδώ τα ελάχιστα, που μοιάζουν πιο κοντά στην πραγματικότητα. Όταν ο Πάρις έκλεψε την ωραία Ελένη και θησαυρούς του Μενέλαου και απεφασίσθη η εκστρατεία, με πανελλαδική σχεδόν συμμετοχή, ήρθαν στην Ιθάκη Μενέλαος και Αγαμέμνονας για να προτείνουν στον Οδυσσέα να συμμετάσχει. Εκείνος, δεν αγαπούσε τον πόλεμο, ήθελε την οικογένεια, τη γαλήνια ζωή, τη γυναίκα του και το παιδί του και για ν’ αποφύγει προσποιήθηκε τον τρελό, σπέρνοντας αλάτι. Υπάρχει, βέβαια, εδώ η μετά τον Όμηρο παραλλαγή ότι ο Παλαμήδης σοφίστηκε τέχνασμα, βάζοντας το μικρό Τηλέμαχο εκεί που θα περνούσε το άροτρο, οπότε ο Οδυσσέας το έστρεψε σ’ άλλη κατεύθυνση και φανερώθηκε πως είχε σώας τας φρένας! Πάντως, Μενέλαος και Αγαμέμνων, τον έπεισαν να τους ακολουθήσει και βέβαια καθ’ όλη την πολυετή παραμονή στα τείχη της Τροίας φάνηκε χρήσιμος, με τις συμβουλές, τα σοφίσματα και το ευέλικτο πνεύμα του, όπου και διακρίθηκε  με την ανδρεία, το θάρρος, την ευγλωττία, την αγχίνοια, την πειθώ, την πονηριά και τόσα ακόμα χαρίσματα και αρετές. Άλλωστε, με δική του έμπνευση κατασκευάστηκε κι ο Δούρειος Ίππος, όπου και έφερε αίσιο αποτέλεσμα, δηλαδή την άλωση της Τροίας. Όμως, η επιστροφή στην πατρίδα ήταν μακρά και περιπετειώδης. Από τους Κίκονες, τους Λωτοφάγους, τους Κύκλωπες, το νησί του Αιόλου, τους Λαιστριγόνες, την Κίρκη, εκεί που ο Ευρύλοχος τον κατατόπισε έγκαιρα για τα διατρέξαντα και τη μεταμόρφωση των συντρόφων του σε χοίρους, όπου και με τη βοήθεια του Ερμή, που του έδωσε το «αλεξιφάρμακο» Μώλυ, μπόρεσε ν’ αντιμετωπίσει τη μάγισσα, αποφεύγοντας τα μάγια, που θα μεταμόρφωναν και τον ίδιο σε χοίρο. Με τις συμβουλές, πάντως, της Κίρκης κατέβηκε στον Άδη, είδε τη μητέρα του κι εκεί ο μάντης Τειρεσίες τον καθοδήγησε πως θα γυρίσει στην Ιθάκη. Αυτό, έγινε φθάνοντας «στας εσχατιάς του Ωκεανού» που κατοικούσαν οι Κιμμέριοι στο βασίλειο του Πλούτωνα και της Περσεφόνης. Ο Οδυσσέας ξαναγύρισε στην Κίρκη για νέες οδηγίες, απόφυγε τις Σειρήνες, πέρασε τη Σκύλα και τη Χάρυβδη, συμβούλευσε τους συντρόφους του να μη βλάψουν στη Θρινακία τα βόδια του Ήλιου, όμως, παρ’ όλες τις υποσχέσεις των συντρόφων, μόλις κουρασμένος αποκοιμήθηκε, αυτοί έσφαξαν βόδια και τα έφαγαν. Κάτι, που ξεσήκωσε μεγάλο θυμό στον Ήλιο και το Δία, τους συντρόφους τους κατάπιε η θάλασσα και ο Οδυσσέας, αφού πάλεψε με τα κύματα εννιά ημέρες, τη δέκατη τον έριξαν στο νησί της Καλυψώς, τη μακρινή Ωγυγία. Εκεί παρέμεινε εφτά χρόνια με τον καημό του γυρισμού στην Ιθάκη. Η θεά Αθηνά, φρόντισε για τούτο και ο Δίας έστειλε τον Ερμή στην Καλυψώ, με την εντολή να συνεβγάλει τον Οδυσσέα, όπως και έγινε, αφού πρώτα του χορήγησε άφθονα ξύλα, για να κατασκευάσει σχεδία, και του έδωσε τη συμβουλή να έχει πάντα αριστερά του το Βορρά, το Βοώτη και τη Μεγάλη Άρκτο. Και πάλι στη θάλασσα ο Οδυσσέας και με την οργή πάντα του Ποσειδώνα, γιατί είχε τυφλώσει το γιο του, τον Πολύφημο, όμως με την προστασία της νύμφης Λευκοθέας και την προσφορά του «Κρηδέμνου» της φθάνει κάποτε στη νήσο των Φαιάκων, ναυαγός, αλλά σε τέλος των περιπετειών του. Εκεί, τον βρίσκει η Ναυσικά που πήγε με τις θεραπαινίδες της να πλύνει και τον οδηγεί στον πατέρα της Αλκίνοο. Ο Αλκίνοος, με τη σύζυγό του Αρήτη, προσφέρει εξαίρετη φιλοξενία στον Οδυσσέα, καθώς και δώρα άφθονα, δώρα επίσης προσφέρουν και οι άλλοι 12 άρχοντες των Φαιάκων, όπου και συνεβγάνουν τον Οδυσσέα και οι Φαίακες ναύτες φέρνουν το σκάφος με τον Αυγερινό στην Ιθάκη και – κοιμισμένο – τοποθετούν τον ταλαιπωρημένο βασιλιά στο σπήλαιο, δίπλα στη θάλασσα, στο λιμένα του Φόρκυνος, μαζί με όλα τα δώρα και αμέσως φεύγουν. Όταν ο Οδυσσέας ξυπνά και βγαίνει απ’ το σπήλαιο, τα πάντα είναι τυλιγμένα στην ομίχλη και ο Οδυσσέας άρχισε ν’ αναρωτιέται σε ποια ακτή τον έβγαλαν οι ναύτες, όμως και πάλι η Αθηνά έδωσε τη λύση, διώχνοντας την ομίχλη και λέγοντάς του: «Να, το Νήριτό σου!» Κατόπιν θα του δώσει και πάλι οδηγίες τι θα κάμει και θα πάει στον Εύμαιο για να συναντηθεί με τον Τηλέμαχο «άρτι αφιχθέντα από την Πύλο» όπου πήγε να πάρει από το Νέστορα πληροφορίες για τον πατέρα του. Η αναγνώριση μαζί του γίνεται σε κλίμα συγκίνησης και κατόπιν πατέρας και γιος καταστρώνουν σχέδιο για τις προσεχείς κινήσεις τους, στις οποίες προέχει η εξολόθρευση των μνηστήρων. Έτσι, ο Οδυσσέας θα φθάσει ως επαίτης στο παλάτι και αφού γίνουν όλα όπως είχαν προσχεδιασθεί και απ’ τους σφετεριστές της περιουσίας του δε θα υπάρχει πια κανένας, θα γίνει και η αναγνώριση με την Πηνελόπη, την πιστή κι αγαπημένη σύζυγο, που τρία χρόνια για ν’ αποφεύγει τους μνηστήρες ύφαινε κι εξύφαινε το σάβανο του πεθερού…. Στο μεταξύ, την άλλη μέρα πήγε ο Οδυσσέας στον Αγρό, για να ιδεί το γέροντα πατέρα που ζούσε εκεί απομονωμένος και με πολλή συγκίνηση έγινε και αυτή η αναγνώριση. Οι οικογένειες, βέβαια των σκοτωμένων μνηστήρων της Ιθάκης είχαν ξεσηκωθεί, εναντίον του τιμωρού Οδυσσέα, παρενέβη όμως η θεά Αθηνά και έφερε εκατέρωθεν τη γαλήνη, δένοντας με όρκους τους αντιμαχόμενους και λέγοντας ότι δεν έπρεπε να είναι σε διαμάχη, γιατί αν θα φθάσει η είδηση αυτή στων Κεφαλλήνων τις χώρες, τότε τα πράγματα θα είναι πολύ χειρότερα. Άλλωστε, καθώς τους είπε, ο πόλεμος είναι όμοιο κακό για όλους, για τούτο και πρέπει να συμφιλιωθούν. Όπως και έγινε.

Η Ιθάκη, θα σέβεται πάντα την ιστορία της το βασιλιά της αλλά και τους αθάνατους μύθους της. Ο Οδυσσέας, κυρίαρχη μορφή στις περιγραφές του Ομήρου, δίνει έμφαση στο πνεύμα. Όλες οι ενέργειες είναι απόρροια βαθειάς σκέψης. Δεν έχει την παρορμητικότητα του Αχιλλέα, που εκφράζει καθαρά τις ενέργειες της σάρκας. Ο Οδυσσέας, βρίσκεται κάτω από τη συνεχή προστασία της θεάς Αθηνάς, της θεάς της Σοφίας. Αν η θεά δεν προστατεύσει το πνεύμα τότε γιατί γεννήθηκε πάνοπλη απ’ το κεφάλι ενός θεού και πατέρα των θεών;

Τώρα, λίγα για τα πολύ κοντινά στον Οδυσσέα πρόσωπα:

Η Ευρύκλεια: Η τροφός του Οδυσσέα. Την είχε αγοράσει ο Λαέρτης μικρούλα και έμεινε στην οικογένειά του πιστή. Ήταν εκείνη που αναγνώρισε πρώτη τον Οδυσσέα, απ’ την ουλή που του είχε κάμει πάνω απ’ το γόνατο ο αγριόχοιρος όταν είχε επισκεφθεί τον παππού του στον Παρνασσό και βγήκαν για κυνήγι.

Ο Εύμαιος:  Γιος του Κτησίου Ορμενίδη. Φοίνικες έμποροι τον είχαν κλέψει απ’ το παλάτι του πατέρα του, με τη βοήθεια μιας Φοίνισσας δούλης. Τον πούλησαν στο Λαέρτη και ήταν ο πιστός χοιροβοσκός.

Ο Ευρύλοχος: Αδελφός της Πηνελόπης και φίλος του Οδυσσέα. Αυτός που πρόλαβε να ειδοποιήσει τον Οδυσσέα, για τα μάγια της Κίρκης.

Η Κίρκη: Μάγισσα, «ευπλόκαμος και καλλίφωνος» αδερφή του Αιήτη, κόρη του Ήλιου και της Πέρσης.

Η Καλυψώ: Νύμφη αθάνατη, κόρη του Ωκεανού και της Τηθύος, σύμφωνα  όμως με άλλες εκδοχές κόρη του Νηρέα και της Δωρίδας, ίσως και του Άτλαντα. Κατοικούσε τη νήσο Ωγυγία με τις άφθονες αιγίρες (λεύκες).

Για τους απογόνους του Οδυσσέα: Κατά τον Ησίοδο, ο Οδυσσέας είχε αποκτήσει από την Κίρκη τρεις γιους: τον Άγριο, τον Λατίνο και τον Τηλέγονο και μια κόρη, την Κασσιφόνη.

Από μεταγενέστερες παραδόσεις:

Με την Πηνελόπη είχε αποκτήσει πρώτα τον Τηλέμαχο και στην επιστροφή του τον Αρκεσίλαο και τον Πτολίπορθο. Από την Καλυψώ, είχε αποκτήσει το Ναυσίθοο, το Ναυσίνοο ή Αύσωνα, τον Τηλέγονο και τον Τηλέδαμο.

Από μία ακόμη ερωμένη του, την Ευίππη, τον Λεοντόφρονα, τον Δόρυκλο και τον Ευρύαλο.

Μερικοί λένε ότι ο Αύσων είχε αποκτηθεί από την Κίρκη, για τούτο κι η σημερινή Ιταλία ονομάζεται και Αυσωνία.

Περιληπτική είναι αυτή η περιγραφή, λίγες μόνο εικόνες δώσαμε εδώ απ’ τα κυριότερα σημεία της αφήγησης του Ομήρου κι ακόμα και με ελάχιστα απ’ όλους εκείνους που ασχολήθηκαν μ’ αυτή την αξιοθαύμαστη του Οδυσσέα μορφή.

ΡΙΤΑ ΤΣΙΝΤΙΛΗ-ΒΛΗΣΜΑ

Εικόνα, Ζωγραφικός πίνακας Οδυσσέας και Ναυσικά, του Christoph Amberger, του 1619.

Αναδημοσίευση από το περιοδικό ΟΔΥΣΣΕΙΑ, 2010