«Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ»

Μια αρκετά ενδιαφέρουσα μελέτη σχετικά με το γλωσσικό ιδίωμα της Ιθάκης, είναι το βιβλίο του Σπύρου Μουσούρη «Η Γλώσσα της Ιθάκης» που εκδόθηκε το 1950. Ο συγγραφέας του βιβλίου στηρίχθηκε κυρίως στα λεγόμενα των γερόντων και των γυναικών, των ανθρώπων δηλαδή εκείνων που δεν είχαν φύγει από το νησί και διατηρούσαν - την εποχή εκείνη πάντα - την τοπική ντοπιολαλιά περισσότερο ανόθευτη σε αντίθεση με τους άνδρες, αρκετοί εκ των οποίων άφηναν τον τόπο τους για άλλες πολιτείες και χώρες ως μετανάστες ή ως ναυτικοί. Από εκεί λοιπόν αλιεύσαμε λέξεις Θιακές που πολλές χρησιμοποιούνται ως τις μέρες μας. Λέξεις που χρησιμοποιούνται στη Ναυτιλία, στη Γεωργία στη Κτηνοτροφία, λέξεις και εκφράσεις ευρέως διαδεδομένες.

ΝΑΥΤΙΛΙΑ

- Γαίτα = ε ίδος ιστιοφόρου.

- Γαιτομάννα = μεγάλη γαίτα  π.χ, εμπήκανε  στο πόρτο μια γαίτα και μια γαιτομάννα

- Τραμπάκουλο = μικρό ιστιοφόρο παλαιού σχεδίου.

- Πέραμα = λέμβος με ιστίο,που εκτελεί διαπορθεύσεις μικρής απόστασης.

- Το πέραμα το Σαμικό = το πέραμα που εκτελούσε  καθημερινά  το ταξίδι μεταξύ Σάμης  και Πισαετού.

- Παπόρι = ατμόπλοιο

- Φελούκα = μικρή βαρκούλα ,που την έχουν μαζί τους τα καίκια .

- Μαούνα = φορτηγίδα

- Καρνάγιο =ναυπηγείο

- Ταρσανάς = μικρό ναυπηγείο,καθώς και το μέρος  που τραβούν  τις βάρκες στην ξηρά.

- Καπιτάνιος = πλοίαρχος ή εφοπλιστής.

- Δεύτερος = δεύτερος πλοίαρχος

- Καικολόος = πλοίαρχος καικιού

- Φούντο = ο πυθμένα ς της θάλασσας

- Φουντάρω = αγκυροβολώ

- Μάινα = χαλάρωσε.

- Βίρα = σφίξε

- Βίρα μπόμπα = ξεκινάω με το ιστιοφόρο εξού και το λαικό τραγούδι «Βίρα –μπόμπα,Βίρα μπόμπα,βίρα να βιράρουμε και να βολτετζάρουμε».

ΕΛΑΙΟΥΡΓΙΑ

- Λιβαθινή. Είδος που μεταφυτεύθηκε  στο νησί μας  από την Λιβαθώ της Κεφαληνίας.Ο καρπός τους είναι μακρουλός.

- Ανωησάνες. Είδος ελιών μάλλον  στρογγυλών . Ονομάζονται έτσι  από το χωριό της Ιθάκης Ανωή.

- Καρυολιές. Ελιές μάλλον σφαιρικές .Μοιάζουν με καρύδια, γιαυτό λέγονται έτσι.

- Κορωνιές .Ελιές πολύ μικρές .

- Γλυκές .Από αυτές  δεν βγαίνει λάδι. Χρησιμοποιούνται μόνο για τροφή.

- Αγριλιά. ΄Αγριες ελιές που τις κεντρώνουν (εμβολιάζουν) και έτσι παράγονται  ήμερες ελιές.

- Κεντρομάδα .Είναι η ελιά που βγήκε μετά από εμβολιασμό της αγριλιάς.

- Βγαίνω για λιές – Λιομάζωμα-Μαζώνω. Αρχίζω να μαζεύω – συλλέγω  τον καρπό.

- Λιοστάσι . Κατάφυτη έκταση από ελαιόδεντρα.

- Βαίζει. ΄Εχουμε πολύ καρπό και το δένδρο κάμπτεται από το βάρος, Καλή σοδειά

- Λιτρουβιό. Ελαιοτριβειο

- Τσόλια.Χοντρά μάλλινα υφάσματα για την τελευταία σύνθλιψη των αλεσμένων ελιών.

- Λιόκουκα. Αλεσμένα κουκούτσια των ελιών. Τα χρησιμοποιούσαν και για τα ζώα.

- Αγουρόλαδο. Λάδι από άγουρες ελιές.

- Ασκοπούλι. Ασκός που χρησίμευε για την μεταφορά λαδιού «το βαζαμε στα ασκοπούλια  στη μηχανή και τη πήαμε στο μετζάο και το ρίξαμε στο πλυθάρι».

- Πλυθάρι.Πύθος π.χ. «Λάδι μπόλικο εφέτος εγιομίσανε  τα πλυθάρια του κόσμου».

ΟΙΝΟΠΟΙΙΑ

- Ληνός .Το μέρος που πατούσαν τα σταφύλια, «τρυήσαμε και τα ρίξαμε στο ληνό».

- Ποδόχι. Ο λάκκος που χύνεται το γλεύκος από το ληνό.

- Σαρίχι.Το αυλάκι που ρέει το γλεύκος μέσα στο ληνό προς το ποδόχι. Μέρος του τρόκολου.

- Να συφάνε. Να μείνουν τα σταφύλια στο ληνό πριν πατηθούν, για να έχουν την πρώτη ζύμωση. Πιστεύεται ότι αν το κρασί που γίνεται  αφού τα σταφύλια συφάνε είναι μπρούσκο και δεν έχει φόβο να ξυνίσει.

- Τρυγοπάτι. Αντίθετα με τα σταφύλια που συφάνε  αυτά πατιούνται αμέσως μόλις τρυγηθούν.

- Σταλίζει. Στάζει το γλεύκος από τον ληνό στο ποδόχι πριν πατηθούν τα σταφύλια.

- Ετσακίσανε. Τρέχουν  τα σταφύλια  από τον ληνό άφθονο μούστο στο ποδόχι και πρέπει να το πατήσουμε αμέσως.

- Απόσταμα. «Στάσου πρώτα να βγάλουμε  το απόσταμα κι έπειτα πατάμε».

- Πατώ  Λέγανε το ρήμα χωρίς  άλλον προσδιορισμό. «Πατήσαμε χθες, εφτού πότε πατείτε;»

- Τρόκολο. Το μηχάνημα με το οποίο  πιέζονται  τα σταφύλια μετά το πάτημα, για να βγεί και το υπόλοιπο γλεύκος.΄Ένα είδος κινητού πιεστηρίου.

- Ρητσίνι . Η ρητίνη, ρετσίνα. Οι Θιακοί το ρίχνανε στο κρασί, ειδικά σε κείνο που υπήρχε φόβος  ότι θα ξυνίσει.

- Τραπέτσι . Το ξυνισμένο κρασί. «Δεν το προσέξαμε και γίνηκε  τραπέτσι. Δεν πίνεται».

- Μπάλος .Ο μοχλός με τον οποίο πιέζονται  τα σταφύλια που έχουν πατηθεί στο τρόκολο. Είναι ένα ξύλο  στο πάνω μέρος του μηχανήματος.

- Βίδα. Η κεντρική βίδα του τρόκολου που πιέζει τα σταφύλια που έχουν πατηθεί ,καθώς γυρίζει ο μπάλος . «Πάρε  τον μπάλο  να γυρίσει  η βίδα».

- Μπούκαλος .Μεγάλη φιάλη .Στο Θιάκι η φιάλη δεν λέγεται μπουκάλα αλλά μποτίλια .

- Νταμιζάνα .Γυάλινο δοχείο  με ψάθινο περίβλημα.

- Πύργια. Χωνί.

- Πυρί. Η τρύπα του βαρελιού. «Θέλεις τα πυργιά σου κράτει, θέλεις  άστα και περπάτει».

- Καρτούτσο. Μέτρο του κρασιού και του λαδιού σε όλη την Επτάννησο..

- Οχτάρι. Μέτρο  κρασιού ίσο με οχτώ (8) κανάτια δηλαδή 16 καρτούτσα.

ΕΙΔΗ ΣΤΑΦΥΛΙΩΝ

-  Αητονύχι = άσπρο σταφύλι, με λίγο μακρουλές ρώγες. Η ονομασία του προέρχεται από το νύχι του αετού. Στην Κέρκυρα  αητονύχι λέγεται άλλη ποικιλία  (μαρκαντί),

που έχει διπλάσια μακρουλές ρώγες

- Γλυκοπάτι = μαύρο-κόκκινο σταφύλι, το οποίο πιστεύεται ότι γλυκαίνει το κρασί.

- Εφτάκοιλο = σταφύλι  με μεγάλες ρώγες και χρώμα ελαφρά κόκκινο, ρόδινο με άσπρες βούλες. Λέγεται εφτάκοιλο, επειδή έχει μεγάλες ρώγες  και είναι χορταστικό.

- Θιακό = σταφύλι με μικρές ρώγες, χοντρόφλουδο, άσπρο που κλίνει προς το σκούρο . μελί. Είναι το κοινότερο σταφύλι στο νησί και λέγεται «Θιακό» σαν το κατεξοχήν σταφύλι της Ιθάκης. Η φλούδα του είναι πολύ στυφό.

- Κορίθι = με μεγάλες ρώγες, πολύ σκληρές και σαρκώδεις, σκούρου χρώματος. Το σταφύλι αυτό ονομάστηκε έτσι επειδή κατάγεται από την Κόρινθο.Στην Ανωή το σταφύλι αυτό λέγεται και μαυρομέλισσο.

- Κοτσιλίνα = με μεγάλο κουκούτσι και μικρές ρώγες , που είναι απαλές και χυμώδεις.

- Λιανορόι = με εξαιρετικά μικρές ρώγες, σχεδόν σαν τη σταφίδα. ΄Ασπρο , δεν έχει καθόλου κουκούτσι. Τα λιανορόι λέγεται και γωνιακό και (ο) γωνιάτης

- Μαυροδάφνη = πολύ μαύρο σταφύλι με γλυκό χυμό, χοντρόφλουδο, με ρώγες μετρίου μεγέθους.

- Μοσκάτο = με ρώγες άσπρες και μικρές. Καθώς τρώγεται  ευωδιάζει.

- Ξηρίχι = με μαύρες μεγάλες ρώγες. Ολόκληρο το σταφύλι είναι μεγάλο και πυκνό.

- Πετροκόριθο = μοιάζει με το κορίθι, αλλά είναι σκληρότερο.

- Ραζακί = με μεγάλες άσπρες ρώγες. Κοινότατο στο νησί.

- Ρομπόλα = άσπρο με μέτριες ρώγες.

- Ροδίτης = κόκκινο με μέτριες ρώγες, μάλλον μαλακές.

- Σκυλοπνίχτης = με μαύρες και πολύ σκληρή φλούδα, τόσο σκληρή  που «πνίγει σκύλο» όχι μονάχα άνθρωπο.

-Φλόρα = με κόκκινες ρώγες μετρίου μεγέθους. Συνηθέστερο στην Ανωή.

- Φράουλα = με μεγάλες μαύρες ρώγες. ΄Εχει ιδιάζουσα οσμή.

- Φαουλάρικο = το σταφύλι που γενικά τρώγεται  και δεν είναι για κρασί. Το Θιακό, το γλυκοπάτι, η κοτσιλίνα, η μαυροδάφνη, ο ροδίτης  και ο σκυλοπνίχτης ,είναι για κρασί.

ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ

- Το ζώο = συνήθως εννοούσαν το γαϊδούρι.

- Τα ίδια = τα γίδια, τα κατσίκια.

- Μουνούχι = πρόβατο ευνουχισμένο, θεωρείται πολύ νόστιμο.

- Κατραμάς ή κατρουμάς = φίμωτρο του γαϊδουριού που γίνεται πρόχειρα με σχοινιά.

- Περδικλώνω = δένω μαζί  δύο πόδια του γαιδάρου, για να μη μπορεί να τρέξει πολύ.

- Πισιλίνα = το σχοινί ή το λουρί  που περνά κάτω από την ουρά του ζώου.

- Τριχιά = το σκοινί, συνήθως φτιαγμένο από τρίχες ζώου.

- Κούρος = το κούρεμα  των προβάτων.

- Πίνος = μαλλί από ζώα  ακάθαρτο, άπλυτο. Χρησίμευε και για καταπλάσματα.

- Βορός =  μάντρα  για τα πρόβατα. Υπάρχει και τοποθεσία Βορός και Παλιοβορός.

- Κάτσες και Λάγιες = ονόματα  για ράτσα κατσικών.

- Μπροστοκέρα και πισωκέρα. Χαρακτηριστικά κατσικών. Εκείνες που έχουν κέρατα γυρισμένα προς τα μπροστά  και κείνες που τα έχουν προς τα πίσω.

- Γιουρδάμι = το μισό μπροστινό μέρος του στήθους σφαγμένου ζώου, περιλαμβάνει μισό στήθος, μισό λαιμό και ένα μπροστινό πόδι.

- Ρογγίζω = καίω τα χόρτα  για να φυτρώσει καινούργιο χορτάρι, για βοσκή των ζώων ή

για να καθαριστεί το έδαφος για να σπείρουν.

- Μαβλάω = καλώ  τις κότες ή τα περιστέρια με ιδιαίτερη φωνή για να πλησιάσουν.

- Φώλι = το αυγό που βάζουμε στη φωλιά της κότας για να ξεγελαστεί και να γεννήσει κι άλλα εκεί.

- Καρκαλογιέται = φωνάζει η κότα που πρόκειται να  κάνει το αυγό.

- Σκοτιάς = θανατηφόρα ασθένεια της κότας (προέρχεται από πάθηση του ήπατος – σκοτιού).

- Πλακίδα = μικρή κότα, μέχρις ενός έτους.

- Κοτοπούλι = μικρό κοτόπουλο.

- Μπονόρα = ενωρίς

Από το βιβλίο του Σπύρου Μουσούρη (Φώτου Γιοφύλλη) 

«Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ» που εκδόθηκε το 1950

Φωτογραφία Σπύρου Μελετζή, από το καφενείο στο Σταυρό της Ιθάκης ( Μπαμπάτσικος και Χατζατζάρης), (Αρχείο Τηλέμαχου Καραβία)