ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΑΝΑΣ (1832-1896)

Ο Παναγιώτης Πανάς γεννήθηκε στα Σπαρτια της Κεφαλονιά το 1832. Καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια και φοίτησε στο λύκειο Αργοστολίου. Ήταν μαθητής του εγελιανού φιλοσόφου Ιωάννη Μενάγια.

Γενικά οι τυπικές σπουδές του δε διήρκεσαν πολύ και οι γνώσεις προέκυψαν μάλλον από προσωπικό ενδιαφέρον και φιλομάθεια. Έζησε σε νεαρή ηλικία το κλίμα του φιλελεύθερου ριζοσπαστικού κινήματος για την απελευθέρωση των Επτανήσων από τους άγγλους και εντάχτηκε νωρίς στην πιο προοδευτική του πτέρυγα.

Λόγιος, μαχητικός δημοσιογράφος, στέλεχος του ριζοσπαστικού κόμματος της Κεφαλονιάς φυλακίστηκε και εξορίστηκε στη Ρουμανία λόγω της δραστηριότητάς του.

Το 1855 δημοσίευσε την πρώτη του ποιητική συλλογή με τίτλο Τα πρώτα μου προς την ποίησιν βήματα και εξέδωσε την εφημερίδα Κεραυνός.

Οι αντιδράσεις στις πολιτικές απόψεις που εξέφρασε ήταν αρνητικές, η εφημερίδα έκλεισε και ο Πανάς ταξίδεψε στην Ιταλία, την Πόλη, τη Μικρά Ασία και την Αθήνα. Επιστρέφοντας στην Κεφαλονιά (1857) εντάχτηκε στην αριστερή τάση του ριζοσπαστικού κόμματος, που επιδίωκε κοινωνική μεταρρύθμιση παράλληλα με την Ένωση της Επτανήσου στο ελεύθερο ελληνικό κράτος. Αποτέλεσμα της προηγούμενης πολιτικής του προσχώρησης ήταν η δίωξή του από την Υψηλή Αστυνομία και η σύγκρουσή του με τους ενωτικούς ριζοσπάστες.

Το 1857 δημοσίευσε τη δεύτερη ποιητική του συλλογή με τίτλο Οι Στεναγμοί.

Το 1858 επανακυκλοφόρησε τον Κεραυνό και συνεργάστηκε με την εφημερίδα του Ιωσήφ Μομφερράτου Αναγέννησις, όπου δημοσίευσε μετάφραση του έργου του Ματσίνι Περί καθηκόντων.

Το 1860 ταξίδεψε στην Αθήνα, από όπου απελάθηκε τον ίδιο χρόνο λόγω της επίθεσής του κατά του Όθωνα από την εφημερίδα Φως. Γύρισε στην Κεφαλονιά και εξέδωσε τις εφημερίδες Αλήθεια και Διογένης ενώ συστηματοποίησε τη μεταφραστική του δραστηριότητα. (Το 1862 δημοσίευσε μια έμμετρη μετάφραση των ποιημάτων του Όσσιαν Δαρτούλα και Λάτμος). Έθεσε υποψηφιότητα στις βουλευτικές εκλογές του 1865, απέτυχε και έφυγε στην Αλεξάνδρεια, όπου τύπωσε την ποιητική συλλογή του Μέμνων. Άρθρα του δημοσιεύτηκαν στην Αίγυπτο, τη Ρουμανία και την Αθήνα.

 Την περίοδο 1868-1880 έμεινε στη Ρουμανία, διατηρώντας πάντα επαφή με την Ελλάδα Στη Ρουμανία έγινε στέλεχος στην εταιρεία της Δημοκρατικής Ανατολικής Ομοσπονδίας, που στόχευε σε συνασπισμό των βαλκανικών κρατών, ενώ το 1876 υπήρξε συνιδρυτής του αθηναϊκού συλλόγου Ρήγας, που εκπροσώπησε τις ιδέες της παραπάνω εταιρείας στον ελλαδικό χώρο.

Τη δεκαετία του 1870 ίδρυσε τις εφημερίδες Εξέγερσις, Εργάτης και Κυκεών, καθώς και τη σατιρική Σφήκα. Το 1880 ο Ρήγας διαλύθηκε και ο Πανάς αποσύρθηκε, γράφοντας κυρίως λογοτεχνικά και δημοσιογραφικά άρθρα σε διάφορες εφημερίδες και περιοδικά. Το 1883 κυκλοφόρησε η τελευταία συλλογή του με τίτλο Έργα αργίας. Στον πρόλογό της αναφέρθηκε στην κριτική διαμάχη των Ροΐδη - Βλάχου. Συνήθως αρθρογραφούσε στην καθαρεύουσα, ενώ τη δημοτική χρησιμοποίησε σε άρθρα του στα σατιρικά περιοδικά Κώνωπας, Σφήκα, Κυκεώνας κ.α., τα οποία εξέδωσε ο ίδιος στην Κεφαλονιά.

Το 1896 επιχείρησε να εκδώσει μια Παγκόσμια Γεωγραφία χωρίς επιτυχία .

Ο Πανάς αυτοκτόνησε το 1896 στο Ξενοδοχείο των ξένων στον Πειραιά, έχοντας αντιμετωπίσει οικονομικές δυσχέρειες και προβλήματα υγείας.

Σημειώνονται οι αρχικές επιρροές του Πανά από το ρομαντισμό των αδελφών Σούτσων και η κατοπινή στροφή προς την κατεύθυνση του Σολωμού, καθώς επίσης η αντιπαράθεσή με τον Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, με αφορμή την προσπάθεια του τελευταίου να οικειοποιηθεί τη γλώσσα του δημοτικού τραγουδιού.

ΠΟΙΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΠΑΝΑ

Έλαμπε την νύκτα ταύτην ήλιος ακτινοβόλος

και εχύνετο το μαύρον πέριξ φως των κεραυνών.

Εν σιγή βρονταί εβόων. Ήστραπτε της γης ο θόλος,

και το έδαφος εν λύπη έχαιρε των ουρανών.

[...]

Όρθιος εν εγρηγόρσει εκοιμώμην εν τη κλίνη,

ότε αίφνης έμπροσθέν μου έστη γέρων νεαρός,

κι εν ευγλώττω σιγή λέγει: τι ανήσυχος γαλήνη,

τι ακτινοβόλον σκότος, τι τερψίλυπος καιρός!

«Νεοελληνική ποίησις: Ρωμαντική σχολή», 1-8. Έργα αργίας, 1883. Κ.Θ. Δημαράς (επιμ.), Ποιηταί του ΙΘ΄ αιώνα. Βασική Βιβλιοθήκη, 12. «Αετός» Α.Ε., 1954.

Πάρε δυο σύγνεφα· μια λίτρ’ αγέρα·

δροσιάς δυο γράνα και μια φλογέρα·

τρεις τόνους Πίνδο· τέσσαρους χιόνι·

μια λίτρ’ ανάσαση και ένα αηδόνι,

δεμάτια τέσσερα δάφνες, μυρτούλες·

ράσα· ξεσκλίδια· γύφτους· αυγούλες·

πέντ’ έξι σήμαντρα· γλαν γλαν καμπόσα·

χιλιάδες κύματα· Όλυμπο και Όσσα·

κρεβάτια· γαίματα· σάπια κουφάρια·

αστροπελέκια· σκύλους και ψάρια

[...]

και νεκρολούλουδα χορτάτη δόση.

Αχτίδες· σάβανα και έρμα πλάγια·

ένα βρικόλακα· μια κουκουβάγια·

έναν Αλήπασα· καντάρι τρέλα...

Σε μια θεόχτιστη ρίξ’ τα παδέλα·

ύστερα κρούσταλλο ρίξε νεράκι

βρυσούλας γέννημα, ή και απ’ αυλάκι.

Πέσε τ’ ανάσκελα και πίθωσέ τα

στα έρμα στήθια σου και βάσταέ τα.

Φύσησε, φύσησε στα σωθικά σου,

καμίνι άναψε μες στην καρδιά σου.

[...]

Ας πάρει μπούρμπουλα μονάχα τρία,

και είναι έτοιμο μ’ επιτυχία

γιαχνί αθάνατο, ποιητικό...

Κένωσ’ το, κένωσ’ το ζεστό-ζεστό

σε αλαβάστρινο σκουτέλι ή πιάτο...

και πες του κόσμου: Κόπιασε, φά’ το.

«Ποιητική συνταγή», 1-10, 22-32, 35-40. 1868. Έργα αργίας, 1883. Λίνος Πολίτης, Ποιητική Ανθολογία, Ε΄. Ο Σολωμός και οι Εφτανησιώτες. «Δωδώνη»

Του γκιόνη όποιος λέει πως η φωνή

στης φύσης τη μεγάλη αρμονία

δεν είναι αναγκαία, ―με συγχωρεί―

μα λέει μια μεγάλη ανοησία...

Μονότονο θα ήτανε το αηδόνι,

εάν δεν ήταν κι η φωνή του γκιόνη.

«Πρόλογος», 1-6. Έργα αργίας, 1883. Λίνος Πολίτης,

Ποιητική Ανθολογία, Ε΄. Ο Σολωμός και οι Εφτανησιώτες. «Δωδώνη»,

ΕΡΓΟ

Ι. ΠΟΙΗΣΗ.

• Τα πρώτα μου προς την ποίησιν βήματα · ήτοι άσματα διάφορα. Κεφαλονιά, τυπ. Η Κεφαλληνία, 1855.

• Λυρικών ποιήσεων φυλλάδιον Β΄ · Στεναγμοί. Κεφαλονιά, τυπ. Η Κεφαλληνία, 1857.

• Μέμνων · ή συλλογή διαφόρων ποιήσεων. Αλεξάνδρεια, τυπ. Ο Νείλος, 1865.

• Έργα αργίας Α΄. (Δύο οχτασέλιδα φυλλάδια που δημοσιεύτηκαν το 1876).

• Έργα αργίας. Αθήνα, τυπ. Η Ένωσις, 1883.

ΙΙ. ΜΕΛΕΤΕΣ- ΑΡΘΡΑ- ΔΟΚΙΜΙΑ

• Σκηναί σπαρτιαναί · ήτοι τα άθλα δύο αδελφών υπό Π.Χαραλαμπίδου. Πάτρα, τυπ. Αι Πάτραι, 1857.

• Ριζοσπάσται και βελτιώσεις εν Επτανήσω· Ανατύπωσις άρθρων Παναγιώτου Πανά. Κεφαλονιά, τυπ. Η Κεφαλληνία, 1880.

• Βιογραφία Ιωσήφ Μομφεράτου. Αθήνα, τυπ. Αδελφών Περρή, 1888.

• Νέα Γεωγραφία. 1896 (δημοσίευση φυλλαδίων, η έκδοση δεν ολοκληρώθηκε).

ΙΙΙ. ΠΡΟΚΗΡΥΞΕΙΣ

• Προς τον λαόν της Επτανήσου. Κεφαλονιά, τυπ. Η Κεφαλληνία, 1858.

• Προς τους εν Ελλάδι δημοκρατικούς. Αθήνα, 16/1/1878. (μονόφυλλο).

ΙV, Μεταφράσεις

• Δαρτούλα - Λάτμος · ποιήματα του Οσσιανού μεταφρασθέντα υπό του Παναγιώτου Πανά. Κεφαλονιά, τυπ. Η Κεφαλληνία, 1862.

• Η εταίρα, Madro Savini, μεταφρασθείσα εκ του ιταλικού υπό Παναγιώτου Πανά. Αθήνα, τυπ. Μέντωρ, 1876. (έκδοση β΄ επαυξημένη)

• Λουκία · Διήγημα Φοίβου Νανναρέλλη, μεταφρασθέν υπό Παναγιώτου Πανά. Αλεξάνδρεια, τυπ. ο Νείλος, 1866.

• Η δεκαήμερος, Βοκκάκιου Α΄-Ε΄. Αθήνα, τυπ. Η ΄Ενωσις, 1884.

• Συλλογή Νεολόγου Αθηνών· Ο δόκτωρ Τρύφων · Διήγημα του Adrien Robert, μετάφρασις του Π. Πανά. Αθήνα, τυπ. Γ. Σταυριανού, 1886.

• Μαγδαληνή, Οδέττη και Βεν Ζαττής· Διηγήματα. Εκ των του γάλλου μυθιστοριογράφου B.De Riviere. Αθήνα, τυπ. Γ.Σ. Σταυριανού, 1885.

• Το άσμα των Χριστουγέννων · Διήγημα του Καρόλου Ντίκενς Α΄-Β΄. Αθήνα, εκδ. Μπαρτ, [1888].

• Η πάπισσα Ιωάννα, E. Mezzabotta. Αθήνα, Φέξης, 1895.

• Άγγελου Βροφφέριου Ελληνικαί σκηναί · μεταφρασθείσαι υπό Παναγιώτου Πανά Α΄-Β΄. Αθήνα, τυπ. Τηλεγράφου, 1880.

• Ιφιγένεια εν Αυλίδι, τραγωδία Ι. Ρακίνα. Βουκουρέστι, τυπ. ΄Ιρις, 1871.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• ΑΛΙΣΑΝΔΡΑΤΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Γ., «Ιωσήφ Μομφεράτου Αυτοβιογραφικά Σημειώματα (Συμβολή στον επτανησιακό ριζοσπαστισμό)», Δελτίον Αναγνωστικής Εταιρείας Κερκύρας7, έτος 7, (1970), σ.7-34.

• ΑΛΙΣΑΝΔΡΑΤΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Γ., «Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός», Εβδομάδα μελέτης ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού. Αίγινα, Αύγουστος 1977, σ.126-142.

• ΑΛΙΣΑΝΔΡΑΤΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ Γ., Ανέκδοτα γράμματα του Ιωσήφ Μομφεράτου (Συμβολή στην ιστορία του Επτανησιακού ριζοσπαστισμού) . Ανάτυπο από τον Α' τόμο των Πρακτικών του Δ' Πανιονίου Συνεδρίου. Κέρκυρα, 1980.

• ΖΕΡΒΟΣ- ΙΑΚΩΒΑΤΟΣ ΗΛΙΑΣ, Επτανησιακός Ριζοσπαστισμός ·Αφιέρωμα στα εκατό χρόνια της Ενώσεως, 1864-1964· Εισαγωγή- επιμέλεια Σπύρου Μυλωνά. Αθήνα, 1964.

• ΖΕΡΒΟΣ- ΙΑΚΩΒΑΤΟΣ ΗΛΙΑΣ, Η επί των Αντικυθήρων αιχμαλωσία μου και η των συναιχμαλώτων μου· 1857. Επιμέλεια και προλεγόμενα Χρίστου Σωτ. Θεοδωράτου. Αθήνα, 1972.

• ΚΟΡΔΑΤΟΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος. Αθήνα, Μπουκουμάνης , 1972.

• ΚΟΡΙΖΗΣ ΧΑΡΙΤΩΝ Σ., Συμβολή στην έρευνα της ελληνικής πολιτικής ζωής και κοινωνίας στο 19ο αιώνα· Ο σύλλογος Ρήγας. Αθήνα, 1969.

• ΛΕΦΑΣ ΓΙΑΝΝΗΣ, Ο Αλέξανδρος Σούτσος και οι επιδράσεις του έργου του στους συγχρόνους του · Διδακτορική διατριβή. Αθήνα, 1979.

• ΛΙΑΚΟΣ ΑΝΤΩΝΗΣ, «Οι δυνατότητες πρόσληψης του Μαρξισμού στην Ελλάδα του 19ου αιώνα», Ο Πολίτης 67-68, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1984, σ.4-9.

• ΛΥΚΙΑΡΔΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΟΣ, «Μια περιπλάνηση· Παναγιώτης Πανάς (1832-1896)». Σημειώσεις27, Ιούλιος 1986, σ.19-26. . Α.-Φ.Ν. ΠΑΝΑ: Μία τριεθνής οικογένεια. Ο οίκος Πανά. Ισπανία –Ελλάς – Ρουμανία, 1302-1980 στο Δελτιον 3ο της Εραλδικης και Γενεαλογικης Εταιριας Ελλαδος

• ΠΑΠΑΪΩΑΝΝΟΥ Μ.Μ., «Δυο πρόδρομοι της πνευματικής αναγέννησης του 1880. (Δήμος Παπαθανασίου - Παναγιώτης Πανάς», Νέα Εποχή104 (Κύπρος), Δεκέμβριος 1973- Φεβρουάριος 1974, σ.833-843.

• ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΡΑΣΜΙΑ-ΛΟΥΪΖΑ, «Σάτιρα, ποίηση και πολιτική (Ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης σατιρίζεται από τον Παναγιώτη Πανά)», Νέα Εστία106, Χριστούγεννα 1979, σ.188-202.

• ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ ΕΡΑΣΜΙΑ-ΛΟΥΪΖΑ, Παναγιώτης Πανάς· Ένας ριζοσπάστης ρομαντικός. Αθήνα, Επικαιρότητα,1987. .Ηλ.Τσιτσέλη: Κεφαλληνιακά Σύμμικτα τομ Α, Αθήναι 1904,σελ 507-510