ΤΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΥΠΟΣΤΡΩΜΑ ΤΗΣ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ

Uvo Holsher: «ΟΔΥΣΣΕΙΑ, Ενα έπος ανάμεσα στο παραμύθι και το μυθιστόρημα». Μετάφραση Αγγελική Στασινοπούλου - Σκιαδά. Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαμίτσα. Αθήνα 2007, σ. 460.

Υπάρχουν στην ιστορία της φιλολογίας μερικά βιβλία που άνοιξαν δρόμους και βοήθησαν εξαιρετικά στην κατανόηση των κειμένων, τόσο με τη γνώση που περιέχουν όσο και με τις εμπνευσμένες ερμηνείες που προτείνουν, ώστε τελικά να θεωρηθούν κλασικά.

Το βιβλίο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου Χέσλερ για την Οδύσσεια είναι ακριβώς ένα από αυτά. Εκδόθηκε στα γερμανικά το 1988 και το 2000 σε δεύτερη έκδοση και αμέσως θεωρήθηκε ως η σημαντικότερη μονογραφία των μεταπολεμικών χρόνων για την Οδύσσεια και είναι ευτύχημα ότι τώρα το βιβλίο είναι στη διάθεση των Ελλήνων αναγνωστών που δεν θα ήταν εύκολο να το διαβάσουν στη δύσκολη γερμανική γλώσσα. 

Πρέπει εν προκειμένω να αναφερθεί ότι τρεις μελέτες του καθηγητή Χέσλερ, η μία από τις οποίες προέρχεται από το παρόν βιβλίο του, έχουν δημοσιευθεί μεταφρασμένες στο βιβλίο «Επιστροφή στην Οδύσσεια» (επιμ. Δ. Ιακώβ, Ι. Καζάζη, Α. Ρεγκάκου), που περιέχει δέκα μελέτες γραμμένες από Γερμανούς φιλολόγους και δημοσιεύθηκε το 1999 στη Θεσσαλονίκη.

Ιστορίες-παραμύθια

Θα ήθελα να σημειώσω ότι πέραν του βιβλίου του Χέσλερ η «Οδύσσεια» αποτελεί προνομιακό χώρο της σύγχρονης αφηγηματολογικής εξέτασης, καθώς οι περιπλανήσεις του ήρωά της κρύβουν μια σειρά παραμυθικών ιστοριών που επιδέχονται τέτοιου είδους εξέταση και βεβαίως επειδή ο ποιητής μπορεί να χρησιμοποιεί ή να εφευρίσκει αφηγηματικές τεχνικές, οι οποίες μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις φαίνονται εξαιρετικά μοντέρνες ή αποτέλεσαν αφηγηματικά πρότυπα. Ηδη κυκλοφορεί εδώ και χρόνια ένας σημαντικός αφηγηματολογικός σχολιασμός της «Οδύσσειας» συνθεμένος από την καθηγήτρια του Πανεπιστημίου του Αμστερνταμ Ιρένε ντε Γιογκ.

Η μεγάλη προσφορά του βιβλίου του καθηγητή Χέσλερ είναι ότι προσπαθεί να διακρίνει τι υπήρχε πίσω από το ομηρικό έπος και ιδίως πίσω από την Οδύσσεια με βοηθούς τόσο τη θρησκεία όσο και την αρχαιολογία, αλλά (και αυτό πρέπει να τονιστεί ιδιαιτέρως) σκοπός του Χέσλερ είναι να προσεγγίσει την Οδύσσεια ως λογοτεχνικό είδος και να ανιχνεύσει τις προλογοτεχνικές μορφές που υπόκεινται στο έπος. Σύμφωνα με την εξέταση του Χέσλερ στην αφήγηση της «Οδύσσειας» υπόκεινται ορισμένες «μικρές ιστορίες», τις οποίες μπορούμε να διακρίνουμε σε παραμύθια, μύθους, θρύλους και παραδόσεις.

Ο συγγραφέας με διεισδυτικότητα οριοθετεί αυτές τις έννοιες και καθορίζει τις σχέσεις τους και τον τρόπο με τον οποίο μπορούν να μετασχηματίζονται σε έπος (κεφ. 1). Το κεφάλαιο 12 παρακάτω («Επική Μυθολογία») τεκμηριώνει ακριβώς αυτόν τον μετασχηματισμό με συγκεκριμένα παραδείγματα. Με εντυπωσιακό τρόπο ο συγγραφέας αποδεικνύει ότι ακόμη και πίσω από τα χαρακτηριστικά επίθετα που συνοδεύουν τον Οδυσσέα κρύβονται κάποιες ιστορίες, οι οποίες αποτελούν χαρακτηριστικό γνώρισμά του: αρκεί να διαβάσει κανείς την ανάλυση του επιθέτου πολύαινος στις σσ. 46-47, για να αντιληφθεί την αποτελεσματικότητα της μεθόδου του Χέσλερ.

Μεταξύ δύο εποχών

Σημαντική και απλή είναι η γνώμη που υποστηρίζει ο συγγραφέας ότι ο Οδύσσεια είναι προϊόν μιας μεταβατικής φάσης, καθώς βρίσκεται στο μεταίχμιο δύο σημαντικών εποχών: της εποχής της προφορικότητας και της εποχής της γραπτής μορφής της ποίησης. Και δεν εννοεί τόσο (ή μόνο) το πρόβλημα αν η «Οδύσσεια» (και η «Ιλιάδα») συντέθηκαν προφορικά ή γράφτηκαν, όσο το γεγονός ότι τα δύο έπη με αυτό τον τρόπο μετασχηματίσθηκαν από μια πιο απλή μορφή σε μια έντεχνη, δηλαδή λογοτεχνική μορφή. Αυτή η άποψη του συγγραφέα επιβεβαιώνεται και από την εξέλιξη άλλων λογοτεχνικών ειδών, όπως η τραγωδία και η λυρική ποίηση.

Αν διαβάσει κανείς το τρίτο κεφάλαιο («Η αρχή») θα σχηματίσει σαφή εντύπωση της μεθόδου με την οποία ο συγγραφέας αναλύει την «Οδύσσεια», αλλά και της σοφίας με την οποία είναι γραμμένο το βιβλίο. Πράγματι σε αυτό το κεφάλαιο αναλύεται η αρχή του έπους και κυρίως εξετάζεται πώς συνδέονται τα δύο βασικά νήματα της αφήγησης, δηλαδή οι περιπλανήσεις του Οδυσσέα αφενός και η δύσκολη θέση της Πηνελόπης που είχε μείνει στην Ιθάκη αφετέρου.

Το βιβλίο αποτελείται από 22 κεφάλαια, στα οποία ο Χέσλερ επισκοπώντας ολόκληρη την «Οδύσσεια» ξετυλίγει βαθμιαία αυτά τα δύο νήματα, ανιχνεύει την προϊστορία τους και εντοπίζει λογοτεχνικά παράλληλα από την ελληνική και παγκόσμια (λαϊκή κυρίως) λογοτεχνία που έχουν ως θέμα ιστορίες νόστου.

Η μορφή του Οδυσσέα

Επίσης με την ίδια μέθοδο εξετάζει διεξοδικά τη μορφή του Οδυσσέα τόσο ως του ήρωα που τελικά υπήρξε (με το τέχνασμα του δούρειου ίππου) ο ουσιαστικός πορθητής της Τροίας, όσο και του ήρωα που μέσα από μια σειρά περιπλανήσεων επιστρέφει στο σπίτι του. Ιδιαιτέρως πρέπει να αναφέρω τις παρατηρήσεις του συγγραφέα για τις σχέσεις της «Οδύσσειας» με το μυθιστόρημα των μεταχριστιανικών χρόνων, οι οποίες δείχνουν τη δύναμη με την οποία το βαθύ και πλούσιο ποτάμι της «Οδύσσειας» άρδευσε και γονιμοποίησε τη μεταγενέστερη λογοτεχνία. Αυτό που θέλω να υπογραμμίσω περισσότερο είναι ότι στο βιβλίο του, που περιέχει ένα τεράστιο όγκο πληροφοριών και γνώσεων και ένα ξεχωριστό τρόπο ερμηνείας της «Οδύσσειας», ο Χέσλερ κατόρθωσε να παρουσιάσει με μεγαλειώδη τρόπο ολόκληρο το πρωτογενές υλικό που με δεξιοτεχνία ο ποιητής της «Οδύσσειας» μετασχημάτισε σε λογοτεχνία και γι' αυτό το βιβλίο αυτό είναι πραγματικό απόκτημα όχι μόνο για όσους ενδιαφέρονται για το ομηρικό έπος, αλλά και για όσους ασχολούνται έστω και με γενικό τρόπο με τη λογοτεχνία. Οφείλουμε να ευχαριστήσουμε και να συγχαρούμε τόσο την εκδότρια για την επιλογή της όσο και τη μεταφράστρια που ολοκλήρωσε με πολύ επιτυχημένο τρόπο ένα εξαιρετικά δύσκολο μεταφραστικό αγώνισμα.

ΝΙΚΟΣ Π. ΜΠΕΖΑΝΤΑΚΟΣ

Καθημερινή - 29.01.2008