Η ΣΤΑΥΡΩΣΗ ΚΑΙ Η ΑΝΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ

Στην ελληνική βιβλιογραφία, πρωτοπόρος της συγκριτικής αυτής θρησκειολογικής μελέτης είναι ο Παναγής Λεκατσάς (1911-1970). Ήδη από τη δεκαετία του 1930, με το εξαιρετικά εκτεταμένο έργο του, εκτός από τη συνολικότερη συμβολή του στην αρχαιογνωσία, άνοιξε νέους δρόμους στις επιστήμες της εθνολογίας και της θρησκειολογίας, που πραγματοποιούσαν τότε τα πρώτα τους βήματα. Ο Λεκατσάς μελετά συγκριτικά τον μύθο που αναφέρεται στον θάνατο και την ανάσταση του “πάσχοντος θεού” στις προχριστιανικές θρησκείες της Ανατολικής Μεσογείου. Καταλήγει στο συμπέρασμα ότι, παρά τις ιδιομορφίες και τις ιδιαιτερότητες, το θείον δράμα βρίσκεται στην καρδιά όλων των θρησκειών της Ανατολικής Μεσογείου, και στη συνέχεια κληρονομείται στον χριστιανισμό, με τη σταυρική θυσία και την Ανάσταση.

Η μελέτη του “Το θείο δράμα στις προχριστιανικές θρησκείες της ανατολικής Μεσογείου” πρωτοδημοσιεύτηκε στην Επιθεώρηση Τέχνης το 1957 (τχ. 28, Απρίλιος 1957, τχ. 29, Μάιος 1957, και τχ. 30, Ιούνιος 1957). Η μελέτη, ξαναδουλεμένη, εκδόθηκε σε βιβλίο το 1976, λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του συγγραφέα, από τις εκδόσεις Κείμενα του Φίλιππου Βλάχου.

Στον Λεκατσά, σε επόμενο τεύχος της Επιθεώρησης Τέχνης (τχ. 32, Αύγουστος 1957), απαντά ο σημαντικός βυζαντινολόγος Δημήτρης Πάλλας (1907-1995) με το κείμενο “Γύρω από το χριστιανικό ‘θείο δράμα’”. Αφού τονίσει ότι η μελέτη του Λεκατσά “αποτελεί πραγματική πνευματική προσφορά στον τόπο μας”, διατυπώνει τις αντιρρήσεις του, που εντοπίζονται σε θέματα μεθόδου και συντείνουν στο ότι, παρά τα κοινά μας στοιχεία με τις προχριστιανικές τελετές και τους αντίστοιχους μύθους, το χριστιανικό θείο δράμα αποτελεί μια νέα, λαϊκή και διακριτή θρησκευτική μορφή.

Δημοσιεύουμε σήμερα μικρά αποσπάσματα από τα κείμενα του Λεκατσά και του Πάλλα. Παρά τα χρόνια και τις ερευνητικές αναθεωρήσεις που ακολούθησαν, αποτελούν, και σήμερα, τεκμήριο του ζωντανού διαλόγου που αναπτύχθηκε στο πνευματικό κλίμα της ελληνικής αριστεράς, ήδη από την πρώτη μεταπολεμική δεκαετία.

ΤΟ ΘΕΙΟΝ ΔΡΑΜΑ ΣΤΙΣ ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΘΡΗΣΚΕΙΕΣ

Του Παναγή Λεκατσά

Οι ιερουργίες που παρασταίνουν κι ο μύθος που ιστορεί το θάνατο και την ανάσταση του Πάσχοντος Θεού κάθε χρόνο, συγκροτούν ένα θρησκευτικό, το Θείο, Δράμα. Το δράμα τούτο βρίσκεται στην καρδιά των θρησκειών της Ανατολικής Μεσογείου (Αίγυπτος, Μεσοποταμία, Μικρασία, Συρία, Αιγαίο) με τις λογής μορφές του Πάσχοντος Θεού, τον Όσιρι, τον Ταμμούζ, τον Βήλο-Μαρντούκ, τον Βάαλ, τον Άδωνι, τον Χετταίο Τιλιπινού, τον Κρητικό Δία, τον Διόνυσο και άλλους. Μ’ όλες τις ιδιομορφίες τους τα θεία δράματα της Ανατολικής Μεσογείου φανερώνουν τον ίδιο ιερουργικό σκελετό, που μπορούμε να τον ανασυγκροτούμε χρησιμοποιώντας τα ιερουργικά στοιχεία από τη μια και τις μυθικές προβολές τους από την άλλη. Σαν τέτοιες προβολές οι θειοδραματικοί μύθοι συχνά ανακρατούν στοιχεία από τη μια και τις μυθικές προβολές τους από την άλλη. Σαν τέτοιες προβολές οι θειοδραματικοί μύθοι συχνά ανακρατούν στοιχεία που ξέπεσαν από τις ιερουργίες του ενός ή του άλλου θείου δράματος ή που σωπαστήκαν από την παράδοση, εξαιτίας του μυστηριακού τους χαρακτήρα.

Παν ο μέγας τέθνηκε!

Σε πραγματεία του για τα Μαντεία που στους καιρούς του είχαν πια βουβαθεί, ο Πλούταρχος άφησε μια παράξενη ιστορία. Ένα καράβι αρμένιζε για την Ιταλία, φορτωμένο με πραμάτειες και ταξιδευτές, όταν κάποιο απόσπερο, καθώς περνούσε από τις ακρινές ελληνικές στεριές, εκεί κατά τους Παξούς, το πλήρωμα κι οι ταξιδευτές αγρικήσαν από τη στεριά μια φωνή να κράζει τον καπετάνιο του καραβιού, τον Αιγύπτιο Θαμούν, που όταν πια στενεύτηκε να φωνάξει κι εκείνος ποιος τον ζητά, δυνάμωσε η φωνή και του παράγγειλε, σαν θα περνούσαν από το Παλώδες, να φωνάξει Παν ο μέγας τέθνηκε, πως “ο Μέγας Παν” έχει πεθάνει.

Έτσι και γίνηκε και δεν είχε αποσώσει το λόγο του ο Θαμούς, και να, γοή και σύθρηνος γρικήθηκε από τη στεριά, ωσάν από μεγάλο πλήθος που θρηνούσε. Τ’ όνομα όμως του καπετάνιου Θαμούς γνωρίστηκε να ‘ναι τ’ όνομα του θνήσκοντος θεού Ταμμούζ, όντας κι ένα από τα λειψανικά ονόματα του Αδώνιδος, που η Ανατολική Μεσόγειο θρηνά κάθε χρονιά το χαμό του: Και εισήγαγέ με, λέει σε κάποιο του όραμα ο Ιεζεκιήλ, επί τα πρόθυρα της πύλης οίκου κυρίου της βλεπούσης προς βορράν, και ιδού εκεί γυναίκες καθήμεναι θρηνούσαι τον Θαμμούς…

Η αιγυπτιακή, από την άλλη, καταγωγή του Θαμού, αφήνει ν’ ακούγονται τα μηνύματα κι οι θρήνοι για το θάνατο του Όσιρι, του ομόλογου θεού της Αιγύπτου. Αν οι σχετισμοί αυτοί αληθεύουνε, η περιλάλητη ιστορία για το θάνατο του Πανός, που κέντρισε τη φαντασία και των νεώτερων και των παλιών, δεν είναι παρά ένα από τα πολλά παραπλάσματα της ιστορίας του Θείου Δράματος που δυο από τα κύρια στοιχεία του, το

Μήνυμα του Θανάτου και το Θρήνο για το θάνατο του θεού, για χιλιάδες χρόνια πριν από την ιστορία μας μπορούσαν τα καράβια να τ’ αγρικούν σ’ όλες τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου. […]

Το περιλάλητο μήνυμα Παν ο μέγας τέθνηκε ανακεφαλαιώνει τα συγκλονιστικά μηνύματα του θανάτου του θεού που αντιλαλούν οι χώρες της Ανατολικής Μεσογείου. Τα ιεροτυπικά μηνύματα του θανάτου του Διονύσου βουλιάξανε μαζί με κάθε έμφαση του θανάτου. Ο αντίλαλος όμως της φοβερής αγγελίας του διονυσιακού δράματος απόμεινε στο Μήνυμα και στην ιστόρηση του Αγγέλου της Τραγωδίας. [...]

Η Ανάσταση του Θεού

Το κάλεσμα του Θεού το ακολουθά η ανάστασή του. Στο ανοιξιάτικο φοινικικό πανηγύρι του Άδωνι γιορτάζεται η ανάσταση του Θεού?????? μα στα φθινοπωρινά πανηγύρια των έξω λατρειών, που παρασταίνεται το ξόδι του θεού, η ανάσταση κατασταλάζει στην ευχή να γυρίσει ο θεός και του χρόνου. Σ’ υστερότερους χρόνους, πολύ ύστερα από την επίσημη καθιέρωση του Χριστιανισμού, οι ανοιξιάτικες τελετές της Βύβλου φαίνεται να μετασχηματίζουν τις φθινοπωρινές τελετές, στο αλεξανδρινό καν πανηγύρι. Ένα χωρίο του Κυρίλλου της Αλεξανδρείας όχι μονάχα αναφέρει ανάσταση κι εδώ, μα παρουσιάζει να ‘χε οργανωθεί (σίγουρα πάνου στα πρότυπα των Οσιρικών τελετών) κι ένα λειτουργικό στα Αδώνια δράμα: |επλάττοντο τοίνυν Έλληνες εορτήν επί τούτο τοιαύτην. Προσεποιούντο μεν γαρ λυπουμένη τη Αφροδίτη, διά το τεθνάναι τον Άδωνιν, συνολοφύρεσθαι και θρηνείν????ανελθούσης δε εξ άδου, και μην και ηυρήσθαι λεγούσης τον ζητούμενον, συνήδεσθαι και ανασκιρτάν????και μέχρι των καθ’ ημάς καιρών εν τοις κατ’ Αλεξάνδρειαν ιεροίς ετελείτο το παίγνιον τούτο|.

Στη ρωμαϊκή λατρεία του Άττι, που ξεσηκώνει το σχέδιο της φρυγικής λατρείας του, η ανάσταση του θεού, τα Ιλάρια ή γιορτή της χαράς, πανηγυρίζεται ύστερ’ απ’ τα πάθη του, στις 25 του Μάρτη.

Την ανάσταση του μινωικού θεού την προδίδει ο μύθος του Γλαύκου που ανασταίνεται μ’ ένα θαυματουργό βοτάνι με μυστηριακούς τύπους τη μαρτυρά το ξανάφτιασμα του κομματιασμένου Ζαγρέα. Μα κάποιος αρχαιοκατέβατος μύθος, πως από ‘να σπήλαιο της Κρήτης λαμποκοπά κάθε χρόνο φωτιά από το αίμα της γέννας της Ρέας, μαρτυρά πως ο ξαναερχομός του θεού κατασταλάζει στο ξαναγέννημά του κάθε χρόνο. Την ίδια γραμμή δείχνει η εκδοχή του Ζαγρεϊκού μύθου, πως τον σκοτωμένο Ζαγρέα τον καταπιάνει και τον γεννά σαν Διόνυσο η Σεμέλη. Η λατρεία ενός θεού που πεθαίνει και ξαναγεννιέται σα βρέφος, κεντρώνεται και στη λατρεία του Διονύσου [...]

Στη Μίλητο, στην Πριήνη, στην Έφεσο συναντιέται η γιορτή των Καταγωγίων. Σ’ επιγραφή της Μιλήτου αναφέρεται καταγωγή του Διονύσου από τον ιερέα και την ιέρειά του, με συμπαράσταση των ιερειών του Διονύσου Βακχείου. Σ’ επιγραφή της Πριήνης μνημονεύεται λατρεία Διονύσου του καταγωγίου και πομπή των συγκαταγαγόντων τον Διόνυσον με επικεφαλής τον ιερέα του Διονύσου του Φλέου που παίρνει, κατά την επιγραφή, και την ιερωσύνη του Καταγωγίου.

 ΤΟ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΟ «ΘΕΙΟ ΔΡΑΜΑ»

Του Δ. Ι. Πάλλα

[…] Το χριστιανικό “Θείο Δράμα” είναι πιο περίπλοκο απ’ ό,τι μπορεί κανείς να νομίσει από τις λίγες αναφορές σ’ αυτό, που υπεισέρχονται στη μελέτη του κ. Λεκατσά. Έχει διπλό χαρακτήρα. Από το ένα μέρος είναι ιερουργική (sacramentalis) αναπαράσταση του πάθους του Χριστού για τη μυστηριακή μετάληψη από το “σώμα” του και το “αίμα” του — ας το ειπούμε “χριστιανικό ιερουργικό θείο δράμα” ή “χριστιανικό μυστηριακό θείο δράμα”. Είναι η θεία ευχαριστία, η αρχικά κυριακάτικη λειτουργία. Από το άλλο μέρος το χριστιανικό “Θείο Δράμα” είναι η ετήσια –κάθε Άνοιξη– δραματική αναπαράσταση του πάθους του Χριστού — ας το ειπούμε “χριστιανικό εποχικό θείο δράμα”. Είναι οι εορτές του Πάσχα (μαζί και οι εορτές της Μεγάλης Εβδομάδας).

Το χριστιανικό “Θείο Δράμα” –εννοώ τις τελετουργικές του μορφές– βασίζεται στο “μύθο” που μας διηγούνται τα Ευαγγέλια και που τον προϋποθέτει η αρχαιότερη από τα Ευαγγέλια λατρευτική παράδοση της εκκλησίας (αρχέγονο χριστιανικό κήρυγμα, Επιστολές του Παύλου).

Του χριστιανικού τούτου “μύθου” τόσο τα “μοτίβα” όσο και η σύνθεσή των, στον καμβά του “μύθου”, απαρτίζουν μια δραματικήν “υπόθεση” ολότελα αντίστοιχη με εκείνη που μας παραδίδεται μέσα από το ανατολικό (βαβυλωνιακό – ασσυριακό, Σάκαια) προχριστιανικό Θείο Δράμα. […]

Από το σουμεριακό θείο δράμα, ας σημειώσουμε ακόμη στο χριστιανικό την παρέμβαση της μορφής της “Τεθλιμμένης Μητρός”, “που θρηνεί το βιαιοθάνατο γυιο”, όπως την ξέρουμε στη λατρευτική παράδοση των παθών του Χριστού (Μ. Παρασκευή)???? κι ακόμη του Επιταφίου Θρήνου και της περιφοράς του Επιταφίου την αντιστοιχία προς το θρήνο και την κηδεία από τη μια του Άδωνι κι από την άλλη –θρήνο και κηδεία– των ομοιωμάτων του εποχικού Δράματος. Από πολλούς έχει τονισθή η αντιστοιχία των μορφών της τελετής του Επιταφίου προς τις μορφές της λατρείας του Άδωνι). Τέλος σημειώνουμε τη μερική σύμπτωση — σε ορισμένους τόπους, όπου, πριν επικρατήσει ο χριστιανισμός, ήταν πλατειά ριζωμένη η φρυγική λατρεία του Άττι — οι εορτές του Πάσχα να τελούνται από παράδοση τις ίδιες ημέρες όπου άλλοτε εορτάζονται αντίστοιχες εορτές της λατρείας του Άττι. Έτσι, λοιπόν, βλέπουμε ότι ο “μύθος” του χριστιανικού “Θείου Δράματος” παρουσιάζεται πιο πλατύς απ’ όσο μας τον παραδίδουν οι ευαγγελικές διηγήσεις.

Ο χριστιανικός μύθος και η σχέση του με τη λατρευτική πράξη

Πώς όμως απαρτίσθηκε ο όλος αυτός χριστιανικός “μύθος” και ποια είναι η σχέση του με τη λατρευτική πράξη; Σύμφωνα με τη θρησκειολογική αρχή του Μyth and Rite, το κάθε χωριστό θέμα (“μοτίβο”) του “μύθου” του χριστιανικού θείου δράματος, καθώς και η όλη σύνθεση, του “μύθου” τούτου, είναι υποκατάστατα αντίστοιχων τελετουργικών μορφών που σημαίνει ότι με βάση τα θέματα εκείνα και τη σύνθεσή των μπορούμε ν’ αποκαταστήσουμε τις τελετουργικές πρωταρχικές -παράγωγες- μορφές, να βρούμε την αντίστοιχη προς τα θέματα λατρευτική πράξη. Αν, κάτω από τα θέματα εκείνα, δε βρούμε την τελετουργική πράξη, το χριστιανικό “θείο δράμα” στην κυριολεξία του, τούτο πρέπει τότε να σημαίνει ότι τα θέματα εκείνα του χριστιανικού θείου δράματος δεν αποτελούν άμεσα τεκμήρια για τη γνώση του????αποτελούν μοτίβα “φιλολογικά”, θέλω να ειπώ κατάλοιπα ενός αρχαιότερου “Θείου Δράματος”. Και το πρόβλημα τοποθετείται πια ως εξής: Πώς τα μοτίβα αυτά “εγκλιματίσθηκαν” στο σώμα του χριστιανικού “Θείου Δράματος”.

Θα φέρω ένα παράδειγμα από τα “μοτίβα” του χριστιανικού “εποχικού” Θείου Δράματος, που σχετίζεται δηλαδή με τις εορτές του Πάσχα (προβλ. ανωτ.). Το Πάσχα είναι η παλαιότερη από τις ετήσιες εορτές της εκκλησίας, χρονικά η πρώτη μετά την ολόπρωτη και βασική χριστιανική εορτή, την Κυριακή. Πρόκειται για το θέμα της “Τεθλιμμένης Μητρός”, όπως μας παραδίδεται αμεσότερα από το λαϊκό “Θρήνο της Παναγίας”, που σχετίζεται με την τελετή του Επιταφίου, και όπως έμμεσα τον ανιχνεύουμε στη γραπτή εκκλησιαστική παράδοση. Το θέμα τούτο δεν περιλαμβάνεται στον ευαγγελικό “μύθο”. Το πρόβλημα λοιπόν είναι να βρεθεί πότε και πώς το θέμα τούτο -το θέμα της “Τεθλιμμένης Μητρός” και γενικότερα ο θρήνος του εποχικού δράματος, που έχει επιζήσει ως στις ημέρες μας — πώς το θέμα τούτο μπήκε στο χριστιανικό “εποχικό” Θείο Δράμα (ο κ. Λεκατσάς σ. 328 παραλληλίζει την αναφώνηση — επωδό “Απώλετο καλός Άδωνις” του θρήνου από την τελετουργία της κηδείας του Άδωνι, ομοίως το “Άχου Λεβέντη μου” του θρήνου από την τελετουργία του λαϊκού εποχικού δράματος και το “Πού έδυ σου το κάλλος” στίχο από τα εγκώμια της Μεγάλης Παρασκευής).

Πρώτα πρώτα θα ταίριαζε να δεχθούμε, σύμφωνα με τη θρησκειολογική αρχή του Myth and Rite ότι το θέμα του θρήνου πρωτομπήκε στη χριστιανική λατρεία σαν λατρευτική πράξη. Ωστόσο, όσο τουλάχιστον γνωρίζω, στο χριστιανικό “εποχικό” Θείο Δράμα της επίσημης λατρευτικής παράδοσης της εκκλησίας δεν φαίνεται να υπήρχε πολύ παλαιότερα και τελετουργικός θρήνος, όπως τον προϋποθέτει η παρουσία της ψαλμωδίας των Εγκωμίων κατά τη βραδινή ακολουθία της Μ. Παρασκευής (ουσιαστικά ακολουθία του όρθρου του Μ. Σαββάτου). Βασικό τελετουργικό της ακολουθίας της Μ. Παρασκευής στοιχείο, στα πρώτα στάδια της διαμορφώσεώς της, ήσαν τα βιβλικά αναγνώσματα με τις αφηγήσεις των επεισοδίων του Πάθους του Χριστού από τα κείμενα της Κ. Διαθήκης και των μεσσιανικών περικοπών από τα κείμενα της Π. Διαθήκης.

Οι απλές συγκινήσεις –ψυχολογικές αντιδράσεις– που ήταν επόμενο να προκληθούν από τις συγκινητικές εκείνες διηγήσεις, και πραγματικά μαρτυρούνται τέτοιες συγκινήσεις, νομίζω πως δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι συνιστούν μορφή τελετουργική. Δεν γνωρίζουμε βέβαια πώς εορταζόταν στα πρωτοχριστιανικά χρόνια το χριστιανικό “εποχικό” Θείο Δράμα (το Πάσχα με τα δύο σκέλη του: το θάνατο και την ανάσταση του Χριστού). Αλλά γενικά για το χριστιανικό “Θείο Δράμα” γνωρίζουμε ότι ήταν αυστηρά ιερουργικό, μυστηριακό????ο “μύθος” του αποτελούσε κατά πρώτιστο και κύριο λόγο το θρησκευτικό περιεχόμενο της τελετουργίας της Θείας Ευχαριστίας. Όσο για το τελετουργικό εκείνο σύνολο, που σήμερα διαδραματίζεται στις εκκλησίες μας τη Μ. Παρασκευή σαν τελετή του Επιταφίου, μπορούμε να ειπούμε ότι είναι αρκετά όψιμο. Κι ακόμη μπορούμε να ειπούμε ότι, αν και η τελετή του Επιταφίου δεν είναι ανεπηρέαστη από τις επιβιώσεις του προχριστιανικού Θείου Δράματος, ωστόσο στην ιστορία της λατρείας της Εκκλησίας η ιδιόμορφα λαϊκότροπη τούτη τελετή συνιστά τελετουργικό σύνολο, που βασικά διαμορφώθηκε από τα μέσα, από τη λατρεία της Εκκλησίας.

Αναδημοσίευση από την Αυγή