«ΓΥΡΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗ» ΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΠΑΝΑΓΗ ΛΕΚΑΤΣΑ

Τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Παναγή Λεκατσά (Ιθάκη 1911- Αθήνα 1970), ο πολυμαθής και πολυγράφος Κύπριος λόγιος Κώστας Κύρρης, (Λάπηθος 1927-Λευκωσία 2009), ο οποίος επί σειρά ετών, αργότερα, διετέλεσε διευθυντής του Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών της Κύπρου, ανέσυρε από τα χαρτιά του και δημοσίευσε, στο περιοδικό Κυπριακός Λόγος, ένα κείμενο του Παναγή Λεκατσά με τίτλο: «Γύρω από την Τέχνη. Ανέκδοτο κείμενο του Παναγή Λεκατσά». Σύμφωνα με τον Κώστα Κύρρη, το κείμενο γράφτηκε κατά την περίοδο 1946-1947.[1] 

Μια ομάδα τότε φοιτητών, φανατικών για γράμματα, διδασκόταν από τον Λεκατσά και το  κείμενο αυτό διανεμήθηκε στους μαθητές του ως μέρος των παραδόσεών του. 

Χαρακτηριστικοί είναι η αρίθμηση των σημείων του κειμένου (από το 1 ως το 57) και οι υποτιτλισμοί: 1. Στοιχεία της Τέχνης – Α. Περιεχόμενο – Β. Μορφή – Γ Σχέση μορφής και περιεχομένου- 2. Προσδιοριστικές σχέσεις και συναρτήσεις Α Κοινωνία και Τέχνη-Β  Τέχνη και Έθνος- Γ Σύγχρονη δημιουργία και παράδοση –Δ Λαϊκή Τέχνη και Προσωπική Δημιουργία-Ε Κοινωνική αποστολή της Τέχνης- 4 Συμπερασματικά. Η αρίθμηση των σημείων και οι υποτιτλισμοί, σε ένα κείμενο που εκτείνεται σε οκτώ σελίδες, πιστεύω ότι λειτουργούσε παιδαγωγικά, για την καλύτερη πρόσληψη του περιεχομένου εκ μέρους των νεαρών φοιτητών.

Στη δημοσίευση αυτή προτάσσεται εισαγωγική σημείωση του Κώστα Κύρρη, φορτισμένη με τον πρέποντα συναισθηματισμό, από την οποία μεταφέρω ένα απόσπασμα: «Κατά το χειμώνα του 1946-1947 μια ομάδα φοιτητών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών φλεγόμενη από ανησυχίες και ερωτηματικά, αναζητώντας δασκάλους και οδηγούς πέραν της (στεγνής για τα νειάτα) ατμόσφαιρας της Σχολής, βρήκε, ανάμεσα σ’ άλλους, πρόθυμο δάσκαλο τον μεγάλο εθνολόγο, κοινωνιολόγο και ιστορικό Παναγή Λεκατσά, που πρόθυμα δέχτηκε να παραδίδη, δωρεάν, μια φορά τη βδομάδα, στο πατάρι του βιβλιοπωλείου Πέτρου Καραβάκου (οδός Πεσματζόγλου, Αθήνα), αρχαία τραγωδία, Πίνδαρο και φιλοσοφία της τέχνης. Θυμάμαι πόσο ζεστά ηχούσε η φωνή του ένθεου Δασκάλου, νέου τότε ακόμη[…] -φωνή σίγουρη, αντρίκεια και μελωδική, στα αυτιά των μαθητών του μεσ’ στο χειμωνιάτικο κρύο κι ενώ τριγύρω μας εμαίνετο ο φριχτός εμφύλιος πόλεμος. Θυμάμαι την ανεπανάληπτη απαγγελία ολοκλήρων σελίδων από μνήμης και με μέτρο από την Αντιγόνη και την Ηλέκτρα του Σοφοκλέους, και από τις Ωδές του Πινδάρου: απαγγελία λυρική, συναρπαστική, ζωντανή, μουσική, δραματική. Ο μεγάλος σοφός ήταν και μεγάλος ηθοποιός.»

Μελετώντας τη βιβλιογραφία του Αντρέα Λεντάκη, Παναγής Λεκατσάς θεμελιωτής της εθνολογίας στην Ελλάδα, (ανάτυπο από το περιοδικό Άνθρωπος, όργανο της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος, Αθήνα, Ιανουάριος 1976, τόμος 3, τεύχος 1, σ. 165-186) και την, εμπλουτισμένη και ενημερωμένη, αναδημοσίευσή της: Ανδρέας Λεντάκης, Βιβλιογραφία για τον Παναγή Λεκατσά, (περ. Ουτοπία, Αθήνα, Μάιος – Ιούνιος  1996, αρ. 20, σ. 177-200) διαπίστωσα ότι δεν περιείχαν το δημοσίευμα αυτό στον Κυπριακό Λόγο. Φωτοτύπησα το κείμενο από το  κυπριακό περιοδικό, για να το αποστείλω στον Ανδρέα Λεντάκη, δυστυχώς ο πρόωρος θάνατός του, το 1997, ακύρωσε τη σχεδιαζόμενη αυτή ενέργεια.

Ο Κώστας Κύρρης θεωρεί ότι η μελέτη «Γύρω από την Τέχνη» είναι ανέκδοτη και πιθανολογεί ότι ο ίδιος ο Λεκατσάς δεν ήθελε «να δημοσιεύση ποτέ το κείμενο αυτό μετά από τα πνευματικά ύψη όπου ανήλθε στα κατοπινά (μετά το 1947) χρόνια» γιατί το μελέτημα αυτό σημαδεύει μια εποχή της ζωής του μεταβατική, από την ιστορικοϋλιστική θεωρία προς μια άλλη ευρύτερη.

Ερευνώντας το θέμα διαπίστωσα ότι οι σημειώσεις αυτές, που δόθηκαν στους μαθητές του, αποτέλεσαν τη βάση για το κείμενο του Παναγή Λεκατσά, Η τέχνη και τα προβλήματά μας, που δημοσιεύτηκε σε τρεις συνέχειες στην εφημερίδα Ελεύθερη Ελλάδα:

1.Η τέχνη και τα προβλήματά μας. Α’, Η τέχνη σαν κοινωνική δράση, Αθήνα 22 Φεβρουαρίου 1947, σ. 2

2.Η τέχνη και τα προβλήματά μας. Β’, Τα στοιχεία της τέχνης, Αθήνα 28 Φεβρουαρίου 1947, σ. 2

3. Η τέχνη και τα προβλήματά μας. Γ’. Η τέχνη και οι κοινωνικοί όροι, Αθήνα 7 Μαρτίου 1947, σ. 2 [2]

Και στις τρεις επιφυλλίδες υπάρχει κοινός επίτιτλος: Ελεύθερες συζητήσεις. Στην πρώτη επιφυλλίδα υπάρχουν και οι ακόλουθοι υπότιτλοι, όλοι μαζί, αμέσως μετά τον τίτλο, που αναφέρονται και στις τρεις επιφυλλιδογραφικές συνέχειες: Η ΤΕΧΝΗ ΣΑΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΔΡΑΣΗ. Στοιχεία της τέχνης. Περιεχόμενο. Μορφή. Σχέση μορφής και περιεχομένου.-ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ. Κοινωνία και τέχνη. Τέχνη και Έθνος. Παράδοση και σύγχρονη δημιουργία. Λαϊκή τέχνη και προσωπική δημιουργία.-ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ.-

ΓΕΝΙΚΟ ΠΟΡΙΣΜΑ

Η συνεξέταση των δύο κειμένων, στο περιοδικό Κυπριακός Λόγος και στην εφημερίδα Ελεύθερη Ελλάδα, τεκμηριώνει τη συνάφεια και συμπόρευσή τους. Εκτός από τους υπότιτλους στις επιφυλλίδες της Ελεύθερης Ελλάδας, που ταυτίζονται εν πολλοίς με τους υπότιτλους του κειμένου προς τους φοιτητές, και το περιεχόμενο κινείται στα ίδια πλαίσια. Με προσθήκες φυσικά, αφαιρέσεις και συμπυκνώσεις, πολλές φορές με ολόκληρα αποσπάσματα παρμένα απ’ ευθείας από το κείμενο των παραδόσεων.

Τα μαθήματα στο πατάρι του βιβλιοπωλείου Πέτρου Καραβάκου, δόθηκαν, όπως μας πληροφορεί ο ίδιος ο Κ. Κύρρης, το χειμώνα του 1946 – 47. Είναι έκδηλο, λοιπόν, ότι ο Λεκατσάς με τη λήξη των μαθημάτων αξιοποίησε το υλικό προς τους μαθητές του για τη συγγραφή των τριών επιφυλλίδων του στην εφημερίδα Ελεύθερη Ελλάδα, της οποίας αποτελούσε βασικό επιφυλλιδογράφο, αφού κατά τη διάρκεια των δέκα μηνών του 1947, (από τον Ιανουάριο μέχρι τον Οκτώβριο, όταν έκλεισε αναγκαστικά η εφημερίδα, με βούλευμα που διέτασσε την παύση της) δημοσίευσε 46, περίπου, κείμενα.[3]

Διαβάζοντας τα δύο κείμενα του Λεκατσά, το πρώτο στον Κυπριακό Λόγο και το δεύτερο, που εκτείνεται σε τρεις συνέχειες, στην Ελεύθερη Ελλάδα, πιστεύω ότι είναι σωστή η διαπίστωση του Κώστα Κύρρη ότι αποτελούν προϊόντα μεταβατικής εποχής και ότι ο Λεκατσάς αργότερα, αφήνοντας μονοδιάστατους δογματισμούς, προχώρησε σε ευρύτερες και διεισδυτικότερες αναλύσεις, ύστερα από βαθύτατη μελέτη της εθνολογίας, της θρησκειολογίας και της ανθρωπολογίας. Η θεωρητική εμβάθυνση και ανασπείρωση του Λεκατσά εμφαίνεται στη διαμάχη του με τον εκφραστή, στην Ελλάδα, του θεσμοποιημένου σοβιετικού μαρξισμού Γιάννη Κορδάτο, που προκάλεσε την έκδοση δύο βιβλίων, που διαβάζονται και σήμερα με μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί αποτυπώνουν μια καίριας σημασίας διαμάχη, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’50, μέσα στους κόλπους της αριστερής ελληνικής διανόησης:

α) Παναγής Λεκατσάς, Τραγωδία ή κωμωδία; έλεγχος του βιβλίου του Γ. Κορδάτου: “Η αρχαία Τραγωδία και Κωμωδία. Ποιες είναι οι κοινωνικές ρίζες του αρχαίου θεάτρου”,  (Αθήνα 1954 )

β) Γιάννης Κορδάτος, Ο Κος Παναγής Λεκατσάς χωρίς προσωπείο (Αθήνα 1954).[4]

ΣΑΒΒΑΣ ΠΑΥΛΟΥ

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

[1] ) Γύρω από την τέχνη. Ανέκδοτο κείμενο του Παναγή Λεκατσά, περ. Κυπριακός Λόγος, Λευκωσία, Ιανουάριος – Φεβρουάριος 1974, αρ. 31, σ. 1-9. Για το θέμα των ανεκδότων κειμένων του Λεκατσά βλέπε και περ. Καινούρια Εποχή, Αθήνα, φθινόπωρο 1976, αρ. 3, σ. 2-31: Ανέκδοτα κείμενα του Παναγή Λεκατσά.

[2]) Βλ. και Αντρέα Λεντάκη, Παναγής Λεκατσάς θεμελιωτής της εθνολογίας στην Ελλάδα, ανάτυπο από το περιοδικό Άνθρωπος, όργανο της Ανθρωπολογικής Εταιρείας Ελλάδος, Ιανουάριος 1976, τόμος 3, τεύχος 1, σ. 179. Βλ. ακόμη, Ανδρέας Λεντάκης, Βιβλιογραφία για τον Παναγή Λεκατσά, περ. Ουτοπία, Αθήνα, Μάιος – Ιούνιος  1996, αρ. 20, σ. 192. Και στις δύο βιβλιογραφίες ο κοινός τίτλος και των τριών επιφυλλίδων αναφέρεται: Η τέχνη και τα προβλήματά της. Αυτοψία απέδειξε ότι ο τίτλος της εφημερίδας είναι: Η τέχνη και τα προβλήματά μας. Ο τίτλος που καταγράφει ο Λεντάκης συνάδει με το περιεχόμενο των επιφυλλίδων. Ίσως ο Λεντάκης, που είδε το αρχείο του Λεκατσά, να βρήκε διορθωμένο τον τίτλο, ίσως να είχε και άλλη πληροφόρηση ότι αυθαίρετα άλλαξε ο τίτλος προς το πιο αγκιτατόρικο, άμεσο και λαϊκιστικό, σύμφωνα με τη γραμμή της εφημερίδας ή ακόμη να συναίνεσε και ο ίδιος ο Λεκατσάς, μέσα στο πνεύμα της τότε έντονης αντιπαράθεσης, και αργότερα το διόρθωσε.

[3]) Για την επιφυλλιδογραφική πλευρά του Λεκατσά βλ. Τάσου Βουρνά, Ο Λεκατσάς επιφυλλιδογράφος, περ. Διαβάζω, Αθήνα 22 – 4 – 1987, αρ. 166 [αφιέρωμα στον Λεκατσά],  σ. 23-24

[4] ) βλ. και Γιάννης Μηλιός, Η κριτική του Λεκατσά στον Κορδάτο και η σημασία της, περ. Ουτοπία, Αθήνα, Μάιος – Ιούνιος  1996, αρ. 20, σ. 161-175