Η ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΑ ΚΑΙ Ο ΠΑΝΑΓΗΣ ΛΕΚΑΤΣΑΣ

Το σύστημα της βασισμένης στο Μητρικό Γένος κοινωνικής οργάνωσης, το ανακάλυψε μέσα από τους μύθους και τους θεσμούς της αρχαιότητας και το όρισε σαν παλαιότερο στάδιο της οικουμενικής ιστορίας του ανθρώπου, ο I. I. Bachofen, Ελβετός νομομαθής και αρχαιογνώστης, ή όπως θα λέγαμε σήμερα λαογράφος ή εθνολόγος. Το σχετικό του έργο (ένα από τα πολλά του) παρουσιάστηκε στη Βασιλεία της Ελβετίας το 1861, με τον τίτλο «Το Μητρικό Δίκαιο» (Das Mutterrecht) και με τον υπότιτλο «Έρευνα στη Γυναικοκρατία του Αρχαίου Κόσμου κατά τη θρησκευτική και νομική της φύση».

Η αξίωση αυτή του Bachofen, πως στο σύστημα τούτο βρίσκουμε ένα στάδιο της κοινωνικής ιστορίας του ανθρώπου, πρωτύτερο από το πατριαρχικό, επιβεβαιώθηκε και από τις εργασίες νεώτερων ερευνητών, εθνολόγων, συγγραφέων. Σε συνύπαρξη των δύο συστημάτων μέσα σ’ ίδιες φυλές, σαφή σημάδια δείχνουν τη Μητριαρχία παλαιότερη από την Πατριαρχία. Συχνά, πάλι, συναντιέται και σταδιακή μετάβαση από το μητριαρχικό στο πατριαρχικό σύστημα, μα πουθενά η αντίθετη πορεία.

Όταν λέμε Μητριαρχία, εννοούμε ότι σε πολλά κοινωνικά, οικονομικά, οικογενειακά και θρησκευτικά θέματα, υπάρχει ένα είδος πρωτοκαθεδρίας των γυναικών και δεν έχουμε καμιά κυριαρχία γυναικών, ανάλογη με την κυριαρχία των ανδρών στο σύστημα της Πατριαρχίας.

Η υπεροχική θέση της γυναίκας στην προπατριαρχική αρχαιότητα, βεβαιώνεται σήμερα και ερμηνεύεται από τα δεδομένα της Εθνολογίας τα οποία περιγράφουν τα μητριαρχικά στοιχεία, από την απώτερη αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Αυτά είναι τα εξής: όπως τα αναφέρει ο Παναγής Λεκατσάς στο έργο του «Η Μητριαρχία».

Η παραγωγική δραστηριότητα. Η μητρική γενεαλόγηση, που ρίχνει τα παιδιά της στο γένος της. Ο μητροτοπικός γάμος, που φέρνει τον άντρα στο σπίτι της. Η μυστηριακότητα της Αναπαραγωγής. Η υπερβατική θέση της σαν Πύλης των Δύο Κόσμων στον κύκλο του θανάτου και της ζωής. Όλα αυτά, μαζί με την ακατανίκητη δύναμη των μητρικών αισθημάτων της, την προικίζουν με περίλαμπρο κύρος και υπεροχή, που ο άντρας τα αποκτά αυτά μόνο μέσω της πατριαρχικής και δυναστικής εξουσίας. Όπως το άτομο στην παιδική του ηλικία, έτσι και ο λαοί στην παιδική ηλικία της ανθρωπότητας, χρειάζεται να χειραγωγηθούν από τη Μάνα, που γύρω της σχηματίζεται η κοινωνία. Η Μητριαρχία, είναι λοιπόν η κοινωνική οργάνωση, που εκφράζει τη χειραγώγηση του νηπιακού ακόμα αρσενικού, από τη Μάνα.

Σε καμία άλλη περίοδο της ανθρωπότητας, η Γυναίκα δεν απόκτησε τόση επιρροή και σε καμία άλλη, η ορθοφροσύνη της, το πάθος της αφοσίωσης, η αυτοθυσία της, δεν κυβερνήσανε πιο ουσιαστικά και πιο ευεργετικά τη ζωή και την πορεία του ανθρώπου.

Σε ένα Σουμεριακό κείμενο πριν το 2000 π.Χ., αναφέρεται η λέξη amargi, που σημαίνει «Γυρισμό στη Μητέρα». Στο κείμενο όμως αυτό, που περιέχεται αυτή η λέξη, αναγράφονται πολλά δεινά που επέφερε η μεταμητριαρχική, στυγνή, πατριαρχική πολιτική κοινωνία. Ίσως έτσι ο «Γυρισμός στη Μητέρα» να σημαίνει τη λύτρωση από τα δεινά, το γυρισμό του ανθρώπου στην ισοκρατία των φυλετικών θεσμών, στη σφαίρα της αλληλεγγύης, της δικαιοσύνης και της γαλήνης, μιας νοσταλγικής εποχής, που στην κορφή της υπήρχε η δίκαιη κρίση, η προστασία και το φίλτρο της Μάνας.

Ένας γεωγραφικός χώρος που ήκμασε η Μητριαρχία, είναι τα παράλια και οι νήσοι του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου. Σιγά-σιγά όμως, υπάρχει προοδευτική αντικατάσταση της Μητριαρχίας από την Πατριαρχία. Σ’ αυτό συμβάλλει η αλλαγή των οικονομικών και κοινωνικών θεσμών, με την παραγωγή πρωτοστασία τώρα των ανδρών. Επίσης, επιβάλλουν την Πατριαρχία και νέα μεταναστευτικά φύλα, τα οποία είναι πατριαρχικά, σαν ομαδικά που είναι, π.χ. Αχαιοί.

Στοιχεία αυτής της μεγάλης κοινωνικής περιπέτειας, της μετάβασης δηλαδή από την Μητριαρχία στην Πατριαρχία, υπάρχουν στην Οδύσσεια. Παρ’ όλο ότι στην Οδύσσεια περιγράφεται η πατριαρχική κοινωνία των Αχαιών, εν τούτοις υπάρχει μία πληθώρα μητριαρχικών στοιχείων. Π.χ. τον πολυμήχανο ήρωα, τον Οδυσσέα, τον Βασιλιά της Ιθάκης, το κοφτερότερο στην Εποποιΐα μυαλό, τον ορμηνεύουν, τον οδηγούν και τον γλιτώνουν, πάντα, γυναίκες.

Ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της Μητριαρχίας, είναι να αποφασίζουν οι γυναίκες μόνες τους, ποιον άνδρα θα παντρευτούν. Έτσι και η Πηνελόπη, στο τέλος, αποφασίζει μόνη της να διαλέξει για άντρα της έναν από τους μνηστήρες. Όταν πρωτοπαντρεύεται, από τον πατέρα της, στη Λακεδαίμονα, παντρεύεται μετά από αγώνα δρόμου των μνηστήρων της, μεταξύ των οποίων ήταν και ο Οδυσσέας, ο οποίος και κέρδισε. Τώρα που αποφασίζει πάλι να ξαναπαντρευτεί, θα παντρευτεί πάλι με αγώνα. Αυτή όμως η απόφαση, είναι αντίθετη με τον Οδυσσειακό πατριαρχικό χαρακτήρα της, έτσι ο ποιητής παρουσιάζει τη θεά Αθηνά να της βάζει αυτήν την απόφαση.

Αθλοθετώντας έτσι τον εαυτό της, η Πατριαρχική Πηνελόπη, σταματά να υφαίνει στον αργαλειό της τα σάβανα του Λαέρτη και ετοιμάζεται για τον αγώνα, αγέρωχη και κυριαρχική, περιντυμένη το ξεχασμένο μητριαρχικό της μεγαλείο. (Παναγής Λεκατσάς – Μητριαρχία).

Ο αγώνας των μνηστήρων για το γάμο της Βασίλισσας, είναι και αγώνας για το αξίωμα του Βασιλιά, γιατί πηγή της βασιλείας και φορέας της διαδοχής, είναι κατά τη μητριαρχική τάξη, η γυναίκα. Όταν ο Οδυσσέας, στον αγώνα, παίρνει το τόξο και νικάει, ξαναφανερώνεται σαν ο παλιός Βασιλιάς και έτσι ο αγώνας των μνηστήρων γίνεται κατά τα παλαιότερα έθιμα, μεταξύ των μνηστήρων και του Βασιλιά.

Ο κανόνας της προϊστορικής Ελληνικής βασιλείας, είναι ότι φορέας της είναι η Βασίλισσα, που μεταδίδει την άσκησή της στον άντρα της και διάδοχος είναι η βασιλοκόρη, που μεταδίδει την άσκησή της στον άντρα της κι αυτή, έτσι που η βασιλεία να κατεβαίνει σταθερά, από τον πεθερό στον γαμπρό του. Τον κανόνα αυτόν τον ανακάλυψε ο Frager και τον ανέλυσε αρκετά ο Thomson. Είναι εξελιγμένος τύπος του κανόνα της καθαρής μητριαρχικής διαδοχής, από μάνα σε κόρη. Έτσι και οι επικοί ήρωες, δεν βασιλεύουν στον τόπο του πατέρα τους, μα του πεθερού τους. Αν η Οδύσσεια δεν αναφέρει πουθενά πώς πήρε τη βασιλεία ο Οδυσσέας με το γάμο του, είναι λόγω του πατριαρχικού πνεύματος της Οδύσσειας, που ανασυνθέτει την αρχαία ύλη. Η Πηνελόπη πρέπει να στηθεί από τον Όμηρο στο βάθρο της πατριαρχικής ηθικής, σαν πρότυπο της πατριαρχικής γυναίκας, της αφοσιωμένης ή υποτακτικής. Βρισκόμαστε με την Οδύσσεια στην εποχή κατά την οποίαν η παλαιότερη μητριαρχική παράδοση, συγκρούεται με τη νεότερη πατριαρχική τάξη. Στον μητροτοπικό γάμο της Μητριαρχίας, ο άντρας έρχεται στο γένος της γυναίκας του και γίνεται στοιχείο της εργατικής και πολεμικής δύναμής του. Στον διάδοχο πατροτοπικό γάμο της Πατριαρχίας, ο άντρας, παίρνοντας τη γυναίκα στο σπίτι του, στερεί το γένος της από τη δούλεψή του και την ξεπληρώνει με κινητά (ζώα, μέταλλα και άλλα αγαθά), που η Εποποιΐα γνωρίζει με το όνομα Έδνα.

Υπάρχουν πολλά στοιχεία, που συνηγορούν στην εξάρτηση της βασιλείας του Οδυσσέα από την γυναικεία γραμμή της μητριαρχικής βασιλείας. Σταθερή προστάτισσα του Οδυσσέα και των δικών του, είναι η θέα Αθηνά. Βασιλική όμως λατρεία της θεάς Αθηνάς, σημαίνει ότι η βασιλεία έχει γυναικεία καταγωγή και γυναικεία γραμμή, κατά την Μητριαρχική παράδοση.

Με το έργο του Παναγή Λεκατσά, ήρθα σε επαφή εδώ και μερικά χρόνια, ένεκα της ασχολίας μου με την ψυχανάλυση της Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας. Με εντυπωσίασαν ιδιαίτερα τα βιβλία του, «Η Ψυχή», «Έρως», «Διόνυσος», «Η Μητριαρχία», «Φαιακία».

Διαβάζοντας της Μητριαρχία, της οποίας ο πλήρης τίτλος είναι «Η Μητριαρχία και η σύγκρουσή της με την Ελληνική Πατριαρχία» και τη Φαιακία, «Μητριαρχικά στοιχεία και Μυητικές Αφετηρίες στην Οδύσσεια», ένιωσα ορισμένα περίεργα συναισθήματα, ωσάν τα περιεχόμενα αυτών των βιβλίων, να μου ξυπνούσαν αρχετυπικές εικόνες, απωθημένες μέσα τα βάθη της ασυνείδητης συλλογικής ψυχής. Και φαντάστηκα,  ότι εφ’ όσον ο συγγραφέας μεταδίδει στον αναγνώστη μηνύματα της συλλογικής ψυχής, μέσα από τα έργα του, είναι φυσικό, τα ίδια αρχέτυπα στοιχεία, να κυριαρχούν στην προσωπικότητα του δημιουργού. Σύμφωνα με τον Γιούνγκ, αυτή η ψυχική δομή, τα αρχέτυπα, συμβολίζει την Μητέρα, η οποία είναι η φόρμα μέσα στην οποία ρέουν όλες οι εμπειρίες.

Αλλά και στη θεογονία του Ησίοδου, η αρχέγονη Μητέρα, εκπροσωπείται από την πρώτη θεϊκή μορφή, τη Γαία. Έτσι και στη ζωή του νεογέννητου παιδιού, η πρώτη μορφή που το φροντίζει είναι η Μητέρα και από τη σχέση του με την Μητέρα, κυρίως ο άνθρωπος διαμορφώνει την προσωπικότητά του και τη δημιουργικότητά του.

Με αυτά τα δεδομένα σαν κίνητρο, προσπάθησα να εξερευνήσω, όσο ήταν δυνατον, ορισμένα ψυχολογικά στοιχεία της προσωπικότητας του Παναγή Λεκατσά και να τα συνδέσω με το δημιουργικό ταλέντο του λογοτέχνη και λαογράφου.

Βέβαια, για τις ανάγκες της σημερινής εκδήλωσης, δεν θα αναφερθούμε σε λεπτομέρειες, ένεκα περιορισμένου χρόνου. Υπάρχει όμως η πρόθεση εκ μέρους της Εταιρείας Προβολής της Οδυσσειακής Κληρονομιάς, να ολοκληρώσουμε τη βιογραφία του Παναγή Λεκατσά, με τη σύμφωνη γνώμη της οικογένειάς του, η οποία και μας παρέθεσε πρόθυμα το υλικό γύρω από τη ζωή και τον χαρακτήρα του, καθώς και τις σχέσεις του με τα άμεσα συγγενικά του πρόσωπα.

Ο Παναγής Λεκατσάς γεννήθηκε στα Καλύβια Σταυρού Ιθάκης στις 15 Αυγούστου του 1911, την ημέρα της εορτής της Παναγίας, γι’ αυτό πήρε το όνομα Παναγής. Ήταν το πρώτο παιδί των γονέων του. Ακολούθησαν άλλα τέσσερα.

Ο πατέρας του, Γεώργιος Λεκατσάς, ήταν άνθρωπος εργατικός. Έφυγε μετανάστης στην Αυστραλία και εγύρισε μετά από μερικά χρόνια με αρκετά χρήματα. Η μητέρα του, Μαριγώ Λεκατσά το γένος Λεκατσά, πέθανε το 1988 σε ηλικία 93 ετών. Με τον Παναγή, που ήταν ο πρωτότοκος γιος, είχε ιδιαίτερη συναισθηματική σχέση και ήταν αυτή που τον παρότρυνε να σπουδάσει.

Άλλα πρόσωπα που έπαιξαν ρόλο στις πνευματικές ενασχολήσεις του Παναγή, ήταν κάποιος αδελφός του πατέρα του, ο οποίος είχε τελειώσει το σχολαρχείο και με τα βιβλία του οποίου, ησχολείτο ο Παναγής από μικρός.

Επίσης, υπήρχε και κάποιος άλλος συγγενής, ο Γεράσιμος Λεκατσάς, εξάδελφος της μητέρας του, που ήταν Γυμνασιάρχης και έλεγε ότι «το παιδί είναι καλός μαθητής και πρέπει να σπουδάσει».

Υπήρχε, λοιπόν, γύρω από τον Παναγή, ένα περιβάλλον συναισθηματικά ζεστό και αρκετά πνευματικό, που τον ωθούσε προς τα γράμματα και του έδωσε τις πρώτες παροτρύνσεις, για να αναπτύξει το μετέπειτα δημιουργικό του ταλέντο.

Εκείνο όμως το οποίο σημάδεψε τη ζωή του Παναγή, ήταν η ιδιαίτερη συναισθηματική σχέση που είχε με τη μητέρα του. Γι’ αυτήν, ήταν από μικρός, ο εκλεκτός, ο αγαπημένος γιος, αυτός ο οποίος θα πραγματοποιούσε όλα τα όνειρα και τις προσδοκίες της οικογένειας και ιδιαίτερα της μητέρας του.

Η Μαριγώ Λεκατσά, ήταν μία γυναίκα με πολύ ισχυρή προσωπικότητα. Ήταν αυταρχική, απαιτούσε πάντα και το κατόρθωνε, να επιβάλλει τη γνώμη της, δεν δεχόταν αντιρρήσεις, αυτή ήταν ο πραγματικός αρχηγός της οικογένειας. Συγχρόνως όμως ήταν αξιοπρεπής και φιλάνθρωπος, μία πραγματική κυρία εκείνης της εποχής.

Παρακολουθούσε συνεχώς τις επιτυχίες του γιου της και είχε πάντα λόγο και γνώμη πάνω στις αποφάσεις του.

Ο Παναγής παντρεύτηκε δύο φορές. Την πρώτη φορά την κόρη του Δημητριάδη, Δημάρχου Αθηνών, η οποία είχε μια αναπηρία στο πόδι. Η μητέρα του δεν συμφωνούσε σε αυτόν τον γάμο, λόγω της αναπηρίας της νύφης. Το ζευγάρι εχώρισε. Εν συνεχεία, ο Παναγής παντρεύτηκε τη Εύα Βλάμη, η οποία ήταν καθηγήτρια πιάνου και συγγραφέας. Με τον γάμο αυτόν ήταν σύμφωνη η μητέρα του. Ο Παναγής Λεκατσάς ήταν ένας ωραίος άνδρας, με πολλές θαυμάστριες από το ωραίο φύλο. Παρ’ όλα αυτά, ήταν πιστός στις γυναίκες του. Προφανώς τις έβλεπε σαν υποκατάστατο της μεγάλης του αγάπης, της μητέρας του. Έτσι μένοντας πιστός στις γυναίκες του, έμενε πιστός στην μητέρα του.

Η Εύα Βλάμη πήρε τη θέση της μητέρας του, τον προστάτευε και του φερότανε σαν μικρό παιδί. Ο Παναγής ήταν εύθικτος, παρεξηγείτο εύκολα και έκοβε τις κοινωνικές επαφές. Αυτό του δημιούργησε αρκετά προβλήματα και στις επαγγελματικές του ασχολίες.

Ύστερα από αυτά που είπαμε για τον Παναγή Λεκατσά, εκείνο το οποίο μας εντυπωσιάζει γύρω από την συναισθηματική του συγκρότηση, είναι, ότι έχει ένα έντονο οιδιπόδειο σύμπλεγμα με τη μητέρα του, το οποίο διατηρείται μέχρι τον θάνατό του.

Αυτή η ιδιαίτερη σχέση κατά την ψυχοδιανοητική εξέλιξη του παιδιού, από την ηλικία 3-6 ετών, είναι μία σχέση η οποία καθορίζει την μετέπειτα ζωή του ανθρώπου. Πολλοί πνευματικοί άνθρωποι, δημιουργοί, ποιητές, καλλιτέχνες, χαρακτηρίζονται στο ιστορικό τους, από την ύπαρξη ενός έντονου οιδιπόδειου συμπλέγματος. Αυτό είναι και η γενεσιουργός αιτία του ταλέντου τους, σύμφωνα με τη θεωρία του Φρόϊντ.

Ένας άλλος ψυχαναλυτής, ο Γιούνγκ, μιλάει για τη θηλυκή ψυχή, η οποία υπάρχει παράλληλα με την αρσενική ψυχή, μέσα σε κάθε άνδρα και είναι υπεύθυνη για τα πνευματικά και δημιουργικά έργα. Αυτή η θηλυκή ψυχή, η άνιμα, όπως την απεκάλεσε ο Γιούνγκ, με τη μορφή της μητρικής εικόνας μεταβιβάζεται στη σύζυγο. Και ο άνδρας μόλις παντρεύεται, είτε γίνεται παιδιαρώδης, συναισθηματικός, εξηρτημένος και δουλοπρεπής προς τη γυναίκα, είτε θηριώδης, τυραννικός, υπερευαίσθητος, σκεπτόμενος πάντοτε το γόητρο της ανώτερης ανδρικότητάς του. Αυτό το τελευταίο είναι το αντίστροφο του πρώτου. Η εξασφάλιση εναντίον του ασυνειδήτου, το οποίο αντιπροσωπεύει τη σημασία που είχε η μητέρα του γι’ αυτόν, δεν αντικαταστάθηκε από κάτι άλλο στη διαπαιδαγώγηση του σύγχρονου άνδρα. Ασυνείδητα, επομένως, το ιδεώδες του για το γάμο, είναι να αναλάβει η σύζυγός του, το μαγικό ρόλο της μητέρας. Κάτω από τον μανδύα του ιδανικά αποκλειστικού γάμου, αναζητά ο άνδρας στην πραγματικότητα, την μητρική προστασία και έτσι ενεργεί προς όφελος των κτητικών ενστίκτων της συζύγου του.

Ο Παναγής Λεκατσάς δεν ήθελε να κάνει παιδιά. Έλεγε ότι δεν θέλει παιδιά γιατί φοβάται ότι αυτά μπορεί να μην βγουν αντάξιά του. Βέβαια πίσω από αυτή την αστεία δικαιολογία, ενός ανθρώπου με το πνευματικό κύρος του Παναγή, βλέπει ο ειδικός το μικρό παιδί, που θέλει να είναι το αγαπημένο κατ’ αποκλειστικότητα της μητέρας του, ή της συζύγου-μητέρας και το άγχος του, μήπως η γέννηση ενός άλλου παιδιού πάρει τη θέση του.

Αυτό λοιπόν το συναισθηματικό δέσιμο του Παναγή Λεκατσά με τη μητέρα του και την Εύα Βλάμη, συνεχίζεται μέχρι το θάνατό του.

Η μητέρα του, αντέδρασε ψύχραιμα στον θάνατο του Παναγή, από τότε όμως δεν ξαναπήγε στην Αθήνα. Ούτε ανεφέρετο σε αυτόν. Ο θάνατος διέκοψε ένα δεσμό, μόνο φαινομενικά.

Ο Παναγής Λεκατσάς υμνεί τη μητέρα του, τη σύζυγό του και γενικά τις γυναίκες, μέσα από τα δύο έργα του, «Μητριαρχία» και «Φαιακία», γιατί στη γυναίκα-μητέρα και στην άνιμά του, οφείλει τη μεγαλοφυΐα του.

Τα ίδια μητριαρχικά στοιχεία, υπάρχουν και στη δική μας τη ψυχή, γι’ αυτό κι εμείς οι Θιακοί, διακρινόμαστε για την φιλοπατρία μας, την πίστη στην οικογένεια και στους κοινωνικούς θεσμούς, στην παράδοση, στην ιστορία και στη θρησκεία.

Αυτά τα στοιχεία, είναι μέσα στα αρχέτυπά μας, είναι τα ίδια που καθοδηγούσαν τον Οδυσσέα στα ταξίδια του, είναι τα ίδια που ανέδειξαν τον Παναγή Λεκατσά σαν μία κορυφαία προσωπικότητα των γραμμάτων της Νεώτερης Ελλάδος.

Ας έρθουμε σε επαφή με αυτά τα αρχέτυπα και είναι βέβαιον ότι η σημερινή Ιθάκη, θα δει καλύτερες ημέρες και θα πάρει μέσα στη σημερινή παγκοσμιοποίηση τη θέση που της αξίζει.

Dr. ΠΑΝΟΣ ΣΥΚΙΩΤΗΣ

ΝΕΥΡΟΛΟΓΟΣ- ΨΥΧΙΑΤΡΟΣ- ΨΥΧΑΝΑΛΥΤΗΣ